Dos novelistas que comezaron a publicar na década de 1990, Xurxo Borrazás é un dos que máis leva escrito e reflexionado sobre o oficio de escribir e, en concreto, de escribir novelas. Non só nos seus libros de ensaio senón tamén na súa obra novelística, o autor de Brevedume non deixa de debullar o xénero literario da novela, arrincando camada tras camada ata que o miolo queda ao aire e os sucesivos estratos expostos ante a ollada de quen le. Neste decálogo, Borrazás consegue sintetizar todo o seu aparente escepticismo non para entregar unha síntese, máis ben para ditar unha sentencia: a da morte da novela como afirmación de que a ficción soamente como cadáver pode existir. Ao contrario da maioría das narradoras e narradores actuais, desta segunda década do século no que vivimos, a persoa que escribiu Eu é consegue extraer vida dun obxecto morto, é quen de representar o que para el —e para uns cantos máis, non para a maioría— é un ente inerte. A novela. Decididamente, o que interesa de Borrazás non é que sexa un bo rapaz senón que é un bo escritor.
Sección coordinada e editada por Iván García Campos.
♦
Cigarros de chocolate
1) Chegamos tarde. A novela morreu efectivamente hai tempo, non de maneira traumática senón coma eses anciáns que un día aparecen momificados na butaca fronte ao televisor e levan alí tres meses. Chegamos tarde e os escritores de novelas que se cren vivos están un pouco mortos. A xente respéctaos igual que se persigna ao cruzarse cun enterro, por superstición.
Un cadáver tende a cheirar e o da novela fíxoo no primeiro terzo do século XX. Os que a partir de entón a cultivamos somos Norman Bates a custodiar a momia da nai recluída no soto, falándolle e falando por ela, penteándoa, vestíndoa e recibindo as súas instrucións de eliminar todo atranco á nosa relación edípica. Hai, con todo, quen prefire pensar que a novela non morreu, só cheira raro.
2) Hipóteses. O asunto de que a un lle deixen de gustar as novelas tense debatido arreo sen chegar a conclusións, só a hipóteses. Non vos riades pero isto ocórrelle a moitas persoas pola volta dos cincuenta, unha especie de menopausia ou andropausia literaria, cando a mente comeza a tirar do corpo como dunha carga e non ao revés, como acontece na xuventude.
É unha hipótese. Pouco convincente porque leva a pensar que quen continúa a ler e escribir novelas está en mellor forma que quen se inclina por outros xéneros, e non é necesariamente así.
3) A culpa. A teoría hormonal contra a ficción deixa libre de culpa a linguaxe. Con todo, seguimos a tolerar as ficcións no audiovisual, son as novelas as que nos tiran para atrás.
Tampouco isto nos convence porque en diarios, artigos ou ensaios a linguaxe non se nos atranca. Debe ser unha desconexión ou paralaxe entre a linguaxe e a ficción, unha interacción que se volveu incapaz de xerar imaxes verosímiles e convincentes.
E, aínda así, tampouco isto convence porque son igualmente as tramas as que nos enchen de preguiza, a candidez contractual da ficción compartida, a división en capítulos, as descricións plásticas, os diálogos áxiles, a estrutura de montaxe, a frase ben construída, a xestión do tempo, os dramas corais, os nomes dos personaxes…
4) Claustrofobia. A inmanencia consubstancial á novela, na que cada elemento narratolóxico rende contas apenas ante o resto de elementos do propio artefacto, quítanos o aire. A necesidade absoluta do autor ten algo de despótico. Dito isto, é o peche claustrofóbico e a resolución autorreferencial das tramas o que atrae a moitas persoas á novela. Fronte a ela, os xéneros aos que non lles abonda coa coherencia interna, nos que o contido rende contas ante aquilo que se permite prescindir de nós, isto é, a realidade, axúdannos a respirar.
5) Ata o filtro. Lembrades aqueles cigarros de chocolate que mercabamos de cativos? Primeiro pensabas: “Que sofisticado”, finxías darlle bocaladas ata que comezaba a derreterse, caías no ridículo do choio, abandonabas a impostura e fincábaslle o dente. Quen non ten abondo coa realidade e segue inclinándose pola ficción lémbranos a un adulto que pretende fumar os cigarros de chocolate ata o filtro.
6) Intolerancia. Máis que desinteresarnos nas novelas por un motivo razoado, o que sentimos por elas maniféstase cos síntomas dunha intolerancia alimentaria. A separación entre mythos e lógos é tal que escoller un tipo de linguaxe implica despedirse do outro.
Poñérmonos en modo de escribir ficción é poñer o carro diante dos bois e resúltanos nesta altura tan antinatural coma lerlle as obras de Heidegger a un pastor alemán e pensar que nos entende. Con “pastor” alemán non nos referimos a un pegureiro nin a un cura.
7) Dualismos. Afirmarse na ficción é supoñer que entre ficción e realidade existe unha fenda, outrosí, entre o corpo e a mente, entre o natural e o artificial. Cos anos imos observando que todo é máis complexo e entretecido e eses dualismos son interesados. A intolerancia da ficción ten, pois, base política. Os libros que non son de ficción lémolos cos ollos e co cerebro. Cando sostemos unha novela, o cerebro concédese un descanso e deixa o labor en mans dos ollos. Por iso nos interesan as novelas que ao tempo son documento, ou reflexión persoal, máis aínda se suscitan a dúbida de que sexan literatura. Non precisamos omnisciencia, abóndanos coa ciencia. As novelas, ademais de selo, deben non parecelo.
8) Fanáticos. A ficción é unha maneira de organizar a experiencia, non a única. Os autores que no comezo das novelas sementan intriga e, cando se achegan ao remate, atan cabos e despexan incógnitas, prodúcenme o efecto dunha estrutura que se ten de pé a base de anacos de fita adhesiva industrial. Hai na narrativa e no cinema verdadeiros fanáticos da fita americana.
9) Contrapesos. Discernir entre realidade e ficción é encerellarse en se o que temos no prato é arroz con chocos ou chocos con arroz. A realidade axúdanos a non obsesionármonos coa ficción, a ficción a non obsesionármonos coa realidade. A dispersión axúdanos a non caer na monomanía, a monomanía literaria a non perdérmonos na dispersión. Son os contrapesos os que fan que as tensións se equilibren. A saúde mental ten algo de enxeñería, a miña é unha ponte atirantada.
10) Nin rastro. Por último, están as narracións sen plan, que non atenden a razóns e disolven as hipóteses sen recorrer a argumentos. Artefactos mestizos que non convencen senón que vencen, e cando vencen non colonizan, vanse. Novelas de paso, que se resisten a ser escritas e van eliminando calquera rastro do que querían ser. Novelas feitas de narrar, sen máis historias. Porque narrare, humanum est pero hai narración máis alá das novelas.
♦
Decálogo da novela
- “A novela como forma de vida”, por Xosé Monteagudo
- “Función e flexión”, por Antonio Piñeiro
- “Metamorfoses da ficción”, por Anna R. Figueiredo
- “O nome da illa”, por Berta Dávila
- “Un poliedro infinito”, por Santiago Lopo
- “A narrativa como disciplina artística”, por Iván García Campos
- “Realidade e compromiso na ficción narrativa”, por Carlos Lema
- “Un diálogo contigo”, por Rosa Aneiros
- “Unha teoría do inexplicable”, por Diego Ameixeiras
- “Unha realidade intuída”, por Antón Riveiro Coello
- “Elixe a túa aventura”, por Cecilia F. Santomé
- “¿Escribir desde fóra?”, por Alberto Lema
euseino.org 