A antítese entre Apolo e Dionisio é unha das elaboracións míticas máis coñecidas da historia dos estudos clásicos modernos. Esta antítese atribúe a Apolo todas aquelas connotacións que o achegan á Ilustración e ao racionalismo mentres que, pola contra, Dionisio localízase na veciñanza do irracional, caótico e mesmo subversivo. A pólis, como representación da orde e da civilización, sería apolínea segundo esa mítica académica; a desorde e a alteridade dionisíaca simbolizarían a inconsistencia do sensible e do non sometido á lei.
Esta interpretación tamén dá pé a que dela se derive outra polarización típica da Idade Moderna, a oposición entre o individual e o comunitario. As metamorfoses asociadas ao dionisíaco son metamorfoses do individuo que vira cara á diferenza en comparación coa homoxeneidade na que se basea o común. Toda a mítica báquica tería que ver con esa “produción de subxectividade” como alteración da lei da pólis, como exclusión —temporal: no transo dos ritos, na norma vulnerada por efecto do viño— da comunidade. A eficacia dos ritos para facer admisible a emerxencia de certa subxectividade como unha experiencia individual de iniciación excluía aparentemente o político mais, de feito, nunca chegaba a exceder definitivamente os lindes do comunitario, o que explica a súa difusión rápida no mundo antigo.
Neses lindes é onde despois vai arraigar a interpretación nietzscheana da mítica de Dionisio, unha interpretación nidiamente moderna no que ten de alargamento do pacto social ata o sobrehumano.
O suceso do Nacemento da traxedia (1872) na súa época non se debe á novidade nin á orixinalidade da obra de Nietzsche senón ao feito de que as súas ideas son ben coñecidas polos lectores, que no seu horizonte de espera tiñan presente a Winckelmann. O Apolo de Nietzsche é o Apolo de Winckelmann aínda que a súa concepción da cultura grega non estea tinguida polo equilibrio sublime senón atravesada por forzas desacougantes. As categorías do apolíneo e o dionisíaco, presentes xa na primeira frase do libro, provocarían entre os filológos clásicos unha polémica que contribuiría de xeito decisivo á consolidación dese paradigma metafórico. A polémica arredor desa antítese marcaría a historia do pensamento moderno. Apolo expresa o equilibrio, a calma e a luz mentres que Dionisio personifica o éxtase, a enerxía vital, a liberdade fronte aos vencellos morais e a simbiose entre o humano e o instintivo.
Na relación inextricable entre o mito de Apolo e a cultura alemá está a orixe da polémica levantada polo libro de Nietzsche. Para entender esta relación cómpre remontármonos a Johann Joachim Winckelmann (1717–1768) e á súa obra Historia da arte da antigüidade, obra que non só condicionou o estudo da arte antiga senón a cultura alemá enteira. A historia da arte é a historia da descuberta da súa esencia verdadeira e, nese constructo, Apolo representa o cumio da arte grega, non soamente como expresión da beleza senón como expresión perfecta da liberdade. Winckelmann emprega o mito grego para elaborar un mito moderno. A liberdade na que se alicerza o pacto social da Idade Moderna sería o equivalente á perfección da beleza e do equilibrio apolíneos. Este vencello determina, polo tanto, a preferencia dos estudosos clásicos modernos por Apolo e a súa oposición a Dionisio.
A identificación da cultura alemá co grego iníciase, entón, con Winckelmann, en tanto que os lingüistas foron os que a confirmaron mediante os estudos indo-europeos (hoxe denominados “indo-xermánicos” no mundo de fala alemá) iniciados por Franz Bopp (1791–1867). A relación do alemán co grego establécese pola orixe común do tronco indo-europeo (grego, latín, linguas xermánicas e eslavas, persa e sánscrito), trátase, pois, dunha relación baseada nunha comunidade orixinaria, supostamente esencial. O Dionisio de Nietzsche procede, ademais, directamente do Dionisio romántico, definido gradualmente por Schlegel, Creuzer, Schelling, Welcker e Bachofen como orxiástico, martírico e erótico fronte ao radiante e puro Apolo.
Esta mítica moderna recobre e reescribe o mito grego, que non é expresión de antítese ningunha senón que simplemente amosa a imposibilidade de apreixar a verdade, esa alétheia que escapa fronte a calquera intento de determinación. De feito, o culto de Apolo e Dionisio coexistía ritualmente na pólis e a acción común dos dous deuses abranguía a profecía e a poesía, a viticultura, a medicina e a paideía. De tal xeito que o mito de Apolo e de Dionisio asemade abría e pechaba os límites da cidade ao tempo que alimentaba diversos tipos de saber (tékhne).
euseino.org 