Os nosos colegas de Axóuxere acaban de publicar Orfeo canta. Iniciación, signo & retorno, o esperado libro de Roberto Abuín. O autor de “Ogham, ou arredor da escrita” continúa con este ensaio a súa pescuda filosófica, situada entre a poesía, a narrativa e a filosofía. Unha senda pouco habitual na escritura contemporánea. No artigo que incluímos a seguir, Carlos Lema fai unha análise interpretativa do libro tendo en conta tres parámetros: a idea de obra como inscrición na materia, o pensamento como autopoiese e a representación como posibilidade que xorde da continxencia.

♦

“A cousa e a alma”, por Carlos Lema

Orfeo canta trata de como aprender. De como aprender a falar da cousa, do que existe; de como relacionarse co mundo ou, o que é o mesmo, de aprender a falar da representación.

Falar da cousa (a obra)

Desde o título, esta obra sitúase no canto, nesa posición á que recorre o eu cando non pode dicir o que, falando, querería dicir. Trátase, logo, dunha excepción, a de quen se sitúa, ou pretende situarse, fóra das determinacións. No caso literario, fóra das determinacións de xénero.

Por iso nos temos que referir aquí ás Letras, á filosofía coma a unha literatura dos conceptos. Se todo concepto é representación dunha representación, a literatura de Abuín é a representación dunha alma, a prosopografía dunha psykhé.

Poderíase dicir que o libro é un exilio da alma do autor porque a alma non é quen de recoñecer a súa linguaxe. É o libro o que fala. Coma lle acontece ao protagonista das Palabras, de Sartre, as frases chegan a asustar, son auténticos milpés dos que saen letras e sílabas a golforón, vermes que se estiran nos diptongos e se enredan a si mesmos en meandros que se suceden sen preocuparse de quen le. Desaparecen antes de que ninguén as poida comprender, cunha rara nobreza continúan a rolar cara ao seu final sen que a pausa, a puntuación nin o seu efecto asegure que o discurso estea destinado a alguén.

O libro de Abuín arruína o tempo de quen le. Ese tempo sen devir da imaxe ruinosa que, no remate da obra, fai aparecer o ancestral como presenza constante da inscrición na materia, a pedra como alma. O patetismo desas ruínas ilumina como representación que é: unha ruína válida porque esperta a atención dos demais. O lector, máis que ler, padece a orde procesual do autor, que o obriga a pensar o que el pensou antes. Efectivamente, a escritura aquí é pensamento, tanto durante o proceso de redacción coma na súa reificación: inscrición no lector e materialización da representación, códice-código, palimpsesto, opus.

A formación da páxina é revirada, o autor amosa aversión polo resumo porque a argumentación é transubstansación: da mente ao papel. As ideas déitanse na páxina e cómpre que a lectora as recolla. Quen le ten que ser paciente porque padece o contacto co pensamento alleo. Ese pensamento reifícase no escrito. O pensamento é unha cousa que se resiste a ser asimilada por outra cousa. A inscrición consiste en pasar de cousa a obxecto e equivale a estar dentro doutra cousa, ese “Entoar a sonora formación dos adentros” que transforma o aire da inspiración na forma do son. Unha mente dentro doutra mente, iso pode ser a lectura.

Porque a representación de Orfeo é reificación, non vai en busca da verdade nin ten saudade dunha esencia. Os catro lindes nos que se organiza o libro de Abuín non son limiares que nos abran a algo ausente, que nos leven perante unha presenza perdida xacando, senón os contornos dunha cousa, os límites que debuxan un obxecto e materializan a obra da que este é resultado.

O canto é representación da alma, reificación da voz como obra.

Falar da representación (a alma)

A vida é a propiedade que ten un ser de actuar conforme as súas representacións.

De aí que esta obra só se poida situar no terreo da ontoloxía, sacándoa da leira epistemolóxica para contemplala desde fóra da correlación suxeito-mundo. Por iso nas súas páxinas a dialéctica entre saber e non saber queda anulada e o canto se ergue como cousa sublime, continxencia pura e, ao cabo, materia. A literatura filosófica de Orfeo canta é literalidade: as palabras, a orde na que se colocan.

Tal asceta que é, pois “Orfeo funda a primeira verticalidade autosacrificial”, o autor fai un exercicio arriscado, a contorsión extrema da autopoiese. Ese esforzo, que como todo esforzo que se prece debe fracasar, constitúe o compromiso do suxeito como produtor de obxectos. O suxeito é porque di algo de si mesmo, precisamente nesa autorrepresentación reside a potencia da categoría, do enunciado da autopoiese como causa mundi. Da correlación mundo-pensamento. Así, toda representación está sometida ao suxeito e á correlación suxeito-mundo, pola que só existe aquilo que o suxeito é quen de pensar. A partir desa correlación, a retórica literaria transforma en fáctico e actualiza o que é representación, iniciación, signo e retorno.

Esa facticidade sitúa o suxeito próximo ao punto extremo de toda relación, o da alma elevada na soidade do que soamente é: aliquid. O vínculo co mundo aínda non se esgazou, o oído aínda escoita o canto, a ollada aínda percibe un horizonte que se esfarela, a boca pode sentir os restos dalgún froito e no aire aínda permanece un derradeiro e leve recendo. Mais xa nada se logra apalpar.

“O que Orfeo é (a imaxe que significa) non pertence a ningún ente concreto. No seu a través fala a realidade que todo proceso autopoético desprega en calquera mundo, espazo ou época. Orfeo, Orfea. Axenérico.”

A crítica final ao dado, “esa lúdica imprecación a todo o dado”, parece evitar caer no construtivismo, vicio da razón, consecuencia directa do correlato dominado polo suxeito. Pola contra, aquí o relativismo esmorece fronte á inscrición, o devir anunciado postérgase, a materia inscrita adquire senso.

Velaí a posición que responde á necesidade da alma de se facer valer como representación mediante a convicción e a dignidade perante a continxencia. A posición do sublime, ou aquilo que nos sitúa fronte á incondicionada condición da existencia, todo o que nos fai conscientes do absoluto como algo posible: finitude e infinitude xuntas.

Propoño ler Orfeo canta entre os lindes desa determinación, a máis feble que existe, a que nos fai lembrar aos seres humanos a posibilidade de sermos destruídos e, polo tanto, a que nos fai tomar unha posición con respecto á continxencia. Lendo en dúas direccións opostas, a estender e a limitar ao tempo a potencia da razón.