Arquivo por etiquetas: modernismo

Suso de Toro comenta “Ninguén queda”

By Publicado en Filosofia,Literatura Etiquetado ,,,,,, Deixar un comentario

Glosamos a súa lectura da obra de Brais Lamela

Na súa páxina de Facebook, Suso De Toro Autor Literario, os días 9, 16 e 17 de xullo, o escritor Suso de Toro comenta por extenso as súas impresións como lector de Ninguén queda, de Brais Lamela. Extractamos aquí algunhas pasaxes que nos pareceron especialmente interesantes e dialogamos filosoficamente coa interpretación que fai o escritor.

“Empezo a ler Ninguén queda de Brais Lamela (Euseino? Editores). É literatura. Non é ficción. Que cousa é pois? É literatura. Desa literatura que gusto de ler e que eu pensaba que era por causa dos anos e da fatiga de ter lido e mais escrito ficción tantos anos.”

O autor de Land Rover escribe sobre a existencia dunha literatura que, “no canto de imaxinar, quere levantar acta da existencia de quen escribe”. E pregúntase Suso de Toro pola razón de que un autor tan novo coma Brais Lamela teña necesidade de escribir unha obra na que a fantasía e as “historias imaxinadas” acaben substituídas por outro tipo de relato propio dun tempo no que a xente “gusta de lerse a si propia, ler as súas propias vidas“. ¿Pode ser narcisismo? Non, é ” Literatura, sen dúbida”, contesta.

O comentario continúa contrapoñendo ese “narrar experiencias de desarraigo en lugares aparentemente tan diversos como Negueira de Muñiz, a Terra Cha e New York” coa súa propia certeza de que “non quero vivir lonxe. ‘Lonxe’, de onde? Do meu centro, de ‘onde eu son’. […] Non marchar“. Suso de Toro acaba describindo Nova York coma “ese lugar/non lugar/ idea habitada como o lugar da súa vida [a do narrador de Ninguén queda]”.

No segundo dos tres comentarios que publica consonte vai lendo a obra de Brais Lamela, o autor de Tic-tac confesa que Ninguén queda “pide lectura lenta e atenta”, que a “historia vai mostrando os seus temas” e que iso demostra algo importante, algo salientable: “o autor tiña unha cousa para contar”.

Isto é destacable porque, para Suso de Toro, escribir é “unha maneira de estar no mundo; mundo que é a vida”. No caso de Brais Lamela, a historia que ten que contar é:

“unha historia que lle importaba. Tanto lle importaba que tiña unha relación directa coa súa vida. Ou, simplemente, tratábase da súa vida. E contala é un dos modos, ou o modo, de facela súa. Hai quen precisa contar a súa vida para ter unha vida.”

Seguramente, esta argumentación arredor do “mundo da vida” (a Lebenswelt da fenomenoloxía) é o que leva a Suso de Toro a afirmar que Ninguén queda

“É un libro intelectual, moito, mais tamén está cheo de patetismo e hai un gran centro poético, que se cobre pudorosamente con reflexións intelectuais. Un modo de evitar achegarse directamente ao lugar onde se quere ir e ao que tamén se teme chegar. O lugar da ferida.”

Está claro que, sen unha finalidade intencional, o escritor vello descobre no escritor novo a tripartición que facía Edmund Husserl da Lebenswelt, do “mundo da vida”, en Umwelt (mundo ambiente), que sería a Nova York de Lamela, Mitwelt (mundo intersubxectivo), que sería a mesma Literatura como lugar compartido polo vello e o novo escritor, no que o primeiro recoñece ao segundo como escritor literario, e Selbswelt (mundo de si), que sería “ese lugar/non lugar/ idea habitada como o lugar da súa vida” para o autor de Ninguén queda e tamén ese “centro, de ‘onde eu son’ ” do que o autor de Sete palabras afirma que se nega a marchar. Por iso, De Toro describe o libro de Lamela como “un gran centro poético, que se cobre pudorosamente con reflexións intelectuais”.

Finalmente, o terceiro dos comentarios sobre Ninguén queda xorde despois da conclusión da súa lectura.

Suso de Toro reafírmase en que se trata dun libro que sen dúbida “ten un carácter moi persoal e autobiográfico”, e en que ten, tamén, “un aspecto xeracional, dunha xeración universitaria que experimentou e experimenta na súa carne un vivir internacionalizado“, experiencia na que detecta “un aquel amargo” que o escritor vello cre orixinado por unha “vida newyorkina fatigosa” e “sen un Norte aparente, como se fose un espello suxo no que se reflectise ese gran tópico cosmopolita. Ou o espello está limpo?”. Ten a impresión de que Brais Lamela non puido “baixar até o lugar que é centro da historia por un motivo sen solución, o lugar está asulagado, cuberto pola profundidade escura dun encoro”.

O remate deste terceiro comentario é tallante no que se refire ao valor da obra e, así mesmo, no que se refire á diferenza xeracional, que para Suso de Toro ten un carácter “local”, de lugar. Ter ou non ter un lugar no mundo, no mundo da vida.

Neste punto cómpre volver a Husserl, quen distingue entre dúas versións diferentes do que el denomina epokhé (poñer entre parénteses, ou en suspenso, o que presupoñemos do mundo), dúas versións que non están tan afastadas unha da outra como cabería agardar. Unha, a “epokhé universal” e, outra, máis feble, non tan contundente, a “epokhé local”. A primeira require poñer entre parénteses todas as presuposicións do suxeito respecto do mundo exterior, mentres que a versión máis feble, ou “local”, soamente require poñer entre parénteses as presuposicións propias da existencia particular do suxeito.

Obviamente, o narrador de Ninguén queda pon en suspenso, entre parénteses, o que se presupón como realidade. Trátase esta dunha característica propia do modernismo narrativo anglosaxón iniciado por Henry James e que James Joyce leva ao extremo máximo no Finnegans Wake. A realidade, segundo eles, non se pode contar, só se pode amosar como un efecto, como resultado de poñela en cuestión; a realidade só é subxectiva e, polo tanto, relativa, non algo obxectivo, claro e distinto.

Esa suspensión da realidade, coidamos que é o que Suso de Toro ve en Ninguén queda. Así e todo, o vello novelista apenas repara na figura de dous personaxes que fan fracasar a visión relativista e correlacionista (só existe o mundo como algo pensado polo ser humano) do narrador, visión que con tanta habelencia manexa Brais Lamela na súa obra. A de Leonita e a do pai do propio narrador, personaxes que teñen unha función esencial na segunda parte do libro, a de aceptar a continxencia do mundo como único xeito de saír da clausura do pensamento en si mesmo. Logo toda representación, e a literatura éo, asume unha impotencia que é o límite do mesmo pacto que lle permite existir.

O que parecen albiscar os personaxes de Leonita e do pai do narrador é que o mundo en-si subsistiría á abolición de toda relación-co-mundo, que o mundo subsiste malia a desaparición de quen o pensa, ou de quen o escribe. De aí que Suso de Toro bote man da idea de “lugar” como a daquilo que subsistiría á desaparición de quen o habita. Isto coa condición de que o novelista non conciba ese lugar como un lugar na Historia ou como unha esencia, como unha nación, senón como un lugar no mundo da vida, como a ancoraxe ou protección que a representación —e con ela a literatura— dá á posibilidade humana de existir.

¿Pódense ler os comentarios de Suso de Toro verbo de Ninguén queda como unha confirmación do que a fenomenoloxía estableceu como principio para pensar o mundo? ¿Existe unha relación entre a Literatura e a intersubxectividade ou recoñecemento da existencia de diversas consciencias todas elas co mesmo rango ontolóxico?

A pertinencia destas preguntas explícase se temos en conta que da fenomenoloxía e da idea de epokhé xorde gran parte da filosofía do século XX, na que se pon entre paréntese toda a herdanza kantiana e de onde xorde tamén o nihilismo tardomoderno. Martin Heidegger, que marcou toda a filosofía posterior a el, foi o discípulo máis importante de Edmund Husserl.

Para Suso de Toro, Ninguén queda representa, daquela, “estoutras vidas modernas. Vidas de persoas que non teñen lugar ao que pertencer, mais tampouco son exiliadas.” Persoas sen lugar, ese “lugar” que segundo o escritor é fundamental para a “construción da identidade persoal”. E conclúe:

“Este é un libro importante e que merece permanecer porque, como dixen, o autor tiña unha cousa para contar. E contouna. Non é unha ficción dun narrador, é un relato poético moi contemporáneo.

Unha narración tan nosa e tan universal como a vida.

No tempo dixital reclamar un lugar para vivir será a bandeira contra o nihilismo e a desesperanza.

Un lugar que amemos, un lugar que nos alimente e que coidar. Un lugar que nos teña. Chámenme pailán, os renegados.”

¿Crise do realismo ou crise do modernismo?

By Publicado en Literatura Etiquetado ,,,,,, Deixar un comentario

Notas sobre o estado actual da literatura

O discurso modernista érguese a partir dunha unidade maior, a unidade do libro. O modernismo, como todo humanismo, é unha cultura do libro. A poesía modernista é a da relixión do libro, a fundada por Mallarmé. O discurso do modernismo é o discurso libresco, a materia principal da literatura modernista é a literatura como historia, como coñecemento. Libros sobre libros. Un palimpsesto. Por iso a filoloxía é a base do humanismo. A recuperación, fixación e estudo das obras grecolatinas iníciao. Os literatos modernistas, coma os filólogos renacentistas, escriben sobre libros.

 

Saír do modernismo

O obxectivo destas notas é levantar un plano para saír do modernismo cara a unha literatura como literalidade, como cousa representativa. Nese senso, cómpre identificar os efectos do modernismo literario e fixar a posición nihilista na literatura que é a súa consecuencia.

Imos lembrar a “Oda a unha urna grega”, de John Keats. Se lemos a oda de Keats como unha ékfrase, como un síntoma ou manifestación dunha determinación literaria previa, a literatura queda xustificada polo coñecemento historicista e a poesía desaparece como literalidade. A eurrítmia, a eufonía do poema e a acción da rima quedan como simple técnica para desvelar algo que transcende a literalidade. Velaquí a literatura que, como Historia, pretende impoñerse á literatura como produción de obxectos artísticos, como obra. Así e todo, a referencia, no caso de Keats á Grecia clásica, non debería substituír o obxecto, isto é, a representación como tal representación, como obxecto feito de sons, ritmo e dicción. A escritura como materia, iso que Frei Luís de León chamou a codia das letras: a literalidade, a orde das palabras, o nivel e o ton.

O modernismo tamén tivo esa mesma pretensión de substituír a función da representación literaria; esa calidade pola que a representación, ao introducir as cousas do mundo na literatura, as converte en obxectos doutro tipo, en obxectos estéticos.

Ao cuestionar a función da representación como acceso ao senso, o que fixo o modernismo foi profundar máis no correlacionismo; relativizou o senso deixándoo en mans exclusivas xa non do suxeito trascendental kantiano senón da decisión libre de cada suxeito individual. De aí o triunfo dunha suposta espontaneidade pola que as técnicas artísticas se disfrazan de autenticidade e de crítica de toda formalización, de toda retórica.

Dominar a escritura para non usala: as técnicas narrativas modernistas están centradas en escribir sobre o que se coñece, en atopar a voz propia. Logo do romantismo, o triunfo do modernismo levou ao subxectalismo, que reduce todo argumento aos dominios da intimidade do suxeito e ao nihilismo. Tamén na literatura, o suxeito establécese como único dador de senso.

Na narrativa, unha mostra disto é a tensión entre trama e consciencia, ou entre contar e amosar. A instrución primordial de Henry James: show, don’t tell. Neste punto, cómpre lembrar a ironía e o cinismo de moitos personaxes do escritor norteamericano. De aí o cambio imperceptible que se produce na atención do lector, antes centrada na liña argumental mentres que no modernismo a atención se pon na inmediatez do encontro de caracteres e no perspectivismo, no punto de vista, que se converte no compromiso principal do novelista.

 

Posición nihilista: a razón cínica e a profecía autocumprida

Esa razón cínica tamén se expresa na arte baixo o disfrace do escepticismo e, outras veces, co imperio das emocións. A literatura seica require agora aparentar distancia —a ficción ficticia— tanto respecto da arte humanista e minoritaria do modernismo coma dos receptores da arte industrializada e supostamente vulgar.

Esa distancia ficticia é a do cinismo, un tipo de nihilismo disimulado coa ironía e o escepticismo que se supoñen virtudes da crítica cando realmente son o verniz da compracencia.

Ese cinismo atingue especialmente á arte porque intenta restrinxir o acceso á obra artística empregando agora os recursos da arte de gran difusión mais revirándoos para lograr o efecto contrario, o dunha arte para iniciados, unha arte cínica xa que emprega os medios da arte de masas para distanciarse deles (autoironía) e dirixirse só aos que comparten o cinismo dun estadio estético hipertrofiado e, polo tanto, xa non estadio senón posición permanente, a posición nihilista.

Esta posición é consecuencia dun correlacionismo hipostasiado no que o suxeito, ao se considerar dador único de senso, desconfía da representación ata o extremo de devaluala a un relativismo absoluto. Se el é quen dá senso, ese senso pode ser calquera senso, logo o senso é algo relativo, nada firme nin consistente.

 

Democratización da literatura

A disolución do protagonismo mediante a cal, no realismo moderno, se produce unha cesión do protagonismo das novelas en favor dos personaxes secundarios, fai que o labor da novela se expanda a toda a rede social. Así, na novela policial —a novela democrática por excelencia—, os personaxes secundarios convértense en coprotagonistas do mesmo xeito en que Tólstoi introduce os seus personaxes nas grandes xestas históricas: a carón do heroe excepcional aparecen a vida e o ser humano correntes. A industrialización da literatura durante o século XIX non é allea a este fenómeno, tampouco á profesionalización dos escritores.

Novos tipos de personaxes xorden mediante ese proceso de democratización. Os detectives da novela negra son en realidade personaxes menores convertidos en protagonistas, inxenuos con traxe de heroe.

Así e todo, a crise do realismo decimonónico que daría paso ao modernismo literario tamén reactivaría o protagonismo, recuperando un novo tipo de personaxe e outro tipo de escritor: Flaubert e Madame Bovary, Proust e Marcel, Joyce e Leopold Bloom, Faulkner e Benjy. O modernismo foi un derradeiro esforzo humanista para evitar a industrialización da cultura ao tempo que, sen pretendelo, fornecía recursos novos para a súa democratización.

 

Velaquí a ligazón para ler o poema de Keats: “Oda a unha urna grega”.

 

O esmorecemento da ambición literaria

By Publicado en Literatura Etiquetado ,,,,,,,,,,,,,,,,,,, 2 Comentarios

O xornal El País publica unha entrevista —breve mais sintomática— co escritor e editor italiano Roberto Calasso na que este se lamenta da falta de ambición da literatura actual: 

“Semella que a literatura entrou nunha fase de latencia, nos últimos cincuenta anos estreitouse. É difícil encontrar sorpresas. Sen dúbida hai cousas boas mais poucas son realmente grandes. Cuando miro a literatura ata os anos setenta vexo que era algo vencellado a unha ambición enorme, agora iso xa non é o usual, evidentemente”.

En euseino.org publicamos hai un tempo un artigo no que recolliamos e respondiamos a unhas declaracións semellantes dun influente crítico norteamericano: “En resposta a Harold Bloom: ¿que é ‘radicalmente novo’?”. A elas súmanse agora estas de Calasso no que parecen ser os derradeiros intentos de defensa da literatura modernista e “experimental” xurdida a comezos do século XX. “Os obxectivos desmesurados que eran tan comúns a escritores tan opostos coma Musil e Joyce non parecen estar hoxe de actualidade [e, incluso], esvaeceron”, afirma o editor de Adelphi.

No artigo seguinte, analizamos estas afirmacións, relacionándoas co contexto literario galego e situándoas no interior do pensamento estético moderno.

ilustracion-de-gustave-dore-ret♦

Ultimamente varias voces parecen anunciar un cambio na escritura e na recepción literaria cualificada, isto é, un abandono que xa hai tempo vén sendo manifesto da literatura de certa complexidade, do que denominan a “ambición literaria” do “radicalmente novo”, e un dominio crecente dos criterios ditados polo repertorio temático e de formas determinado polo que poderiamos chamar, ao xeito sartriano, o práctico-inerte da política. Esas opinións poden ter importancia no caso dunha literatura coma a galega, na que son pouco frecuentes os intentos de inducir unha reflexión teórica —xa non digamos un debate—, especialmente sobre os criterios que hoxe en día son expresión dunha heteronomía dominante. Efectivamente, en xéneros coma o da novela, máis expostos a influencias alleas á literatura, o control establecido por un repertorio temático e estilístico sometido ás necesidades de difusión acrecéntase na literatura galega como consecuencia da alianza aparentemente inextricable entre cultura nacional e política, alianza ao abeiro da cal tamén se sitúa a explotación comercial da literatura.

Na narrativa, apenas se percibe xa unha estética ou unha estilística literaria que se dirixa claramente a unha recepción máis autónoma e menos condicionada, só en moi contados casos e de xeito ocasional se pode percibir na novela galega un afastamento e unha independencia suficiente respecto do discurso político e do discurso ligado ás arelas comerciais da gran difusión, tamén moi condicionadas polo ámbito académico e por un peso excesivo do repertorio didascálico. Isto é un indicador claro da preceptiva dominante na literatura galega actual e fai que nos preguntemos sobre a necesidade dunha literatura que non se someta completamente aos criterios da actualidade e que evite o imperio do que Georg Lukács denominaba “vida nacional”, esixencias de difusión incluídas.

Ese é o motivo polo que, máis ca nunca, se precisa dunha reflexión teórica sobre a estética, isto é, sobre o xeito no que se percibe e se representa o mundo.

Desde Descartes, esta percepción e representación están centradas exclusivamente no suxeito, ou no que Quentin Meillassoux denomina correlacionismo: a relación suxeito-mundo é a que condiciona a maneira de percibir e de representar a realidade. Como un efecto desa relación tamén xurdiría a correlación suxeito-nación, ou suxeito-vida nacional, onde nación representa unha relación determinada do suxeito co mundo, é dicir, o que máis arriba denominamos o práctico-inerte da política como determinación do momento subxectivo e, polo tanto, da súa representación.

Kant asentou case definitivamente ese tipo de correlación suxeito-mundo ao adscribila ao que el denomina representacións a priori; o acceso ao mundo establécese exclusivamente a través do pensamento e, en consecuencia, a través da historia, da cultura, ou da nación; mais ese correlato kantiano mundo-pensamento amosarase finalmente incapaz de ser compatible con achados da ciencia contemporánea coma o paso da concepción newtoniana de tempo e espazo á relatividade espazo-temporal e coma a aparición doutras xeometrías diferentes da xeometría euclidiana, por non falar de nocións matemáticas coma a de transfinito. Mentres a ciencia independizaba cada vez máis o mundo da súa percepción polos seres humanos, a filosofía e a arte continuaban sustentando a noción de realidade como constructo humana. Tampouco Nietzsche nin a filosofía do século XX, con Heidegger e gran parte dos pensadores (Wittgenstein, Deleuze, Derrida, etc.), foron quen de abandonar o correlacionismo de estirpe kantiana malia levaren a cabo unha “crítica da Crítica”, é dicir, unha crítica da crítica que antes Kant fixera da razón pura (o dominio do pensamento cartesiano, iso que Foucault chamou o acontecemento clásico).

Ese correlato kantiano é o pano de fondo no que xorde a Estética, xa que antes do século XVIII non existía tal noción, que aparece con Baumgarten, nin existía a teoría da arte —incluída a concepción moderna da literatura—, na que terían un papel fundamental os estudos de Winckelmann e a figura de Goethe. O caso alemán é paradigmático, pois a literatura alemá, tal como a describe Lukács no seu libro sobre Goethe, amosa claramente o cambio da estética clásica á estética moderna a través de autores coma Lessing, Schiller e Goethe. E iso, cousa que debería interesar especialmente en Galicia, nunha nación alemá que aínda non existía como tal.

Na literatura alemá do período de Goethe, e especialmente en escritores que o preceden, coma Lessing, efectúase o paso do clasicismo, que consideraba insuperables os modelos e a arte como imitación pura deses modelos, á literatura moderna, na que prima a creación de orixinalidade por ser esta a que mellor representa a subxectividade e a liberdade na que se basea o pacto social moderno.

Ese paso é determinante para o papel que ha desenvolver o xénero da novela na época moderna. Hai unha frase famosa de John Ruskin que diferencia entre os “good books for the hour”, que serían os que aspiran a unha gran difusión, e os “good books for all time”, que serían o que hoxe en día chamamos clásicos. Na nosa opinión, as novelas escríbense sempre “for the hour”, pois se trata dun tipo de narrativa marcada pola actualidade, tanto temática coma estilística, mais as novelas tamén precisan de certo pulo, ou estro, de orixinalidade e distanciamento da convención, que é o que lles outorga a potencialidade vinculada desde as súas orixes á modernidade, esa capacidade progresista de representación da realidade que ten arte narrativa. Polo tanto, acerta Ruskin cando escribe que o que “marca a diferenza non é soamente unha cuestión de calidade”.

A partir do estudo ben coñecido de Erich Auerbach sobre a idea de mímese e a relación entre ficción e realidade na novela, podemos tirar a conclusión de que a ficción novelesca como xénero literario concibido en conxunto ten un efecto sustentatorio da realidade en tanto que relación entre suxeito e mundo, de aí que se vexa obrigada a partir dunha base actual (“for the hour”) e de aí que non sexa a realidade a que confirma a novela senón a novela a que confirma a realidade. Se a novela ten poder como representación é porque, paradoxalmente, prefigura a posteriori o que a realidade conta, do mesmo xeito que, segundo Auerbach, a profecía mesiánica da Biblia quedou confirmada polos evanxeos e pola figura de Cristo, a partir da cal se reinterpretou todo o Antigo Testamento; así, a historia de Xonás xurdindo do ventre da balea reinterprétase á luz da historia de Cristo como un anuncio da súa resurrección. Isto é, o cristianismo baseouse nunha profecía —”for all time”— que el mesmo actualizou, confirmou e autocumpriu, tal como fai a ficción contemporánea coa realidade.

Nese senso, a función do que na literatura anglo-saxona se denomina modernismo (Henry James, James Joyce, Virginia Woolf, Willian Faulkner) foi poñer en circulación un repertorio de formas que acompañaban a crítica do paradigma kantiano realizada antes —como reacción— polo romantismo e logo, de xeito absolutamente progresista, polos pensadores máis importantes a partir de Nietzsche. Cómpre, polo tanto, non esquecer ese papel retrógrado do romantismo e o seu intento de mistificación da idea moderna de nación, pois habería que lembrar a exacerbación da subxectividade que o romantismo puxo en circulación coa actualización das ideas relixiosas e a súa vinculación co culto do individualismo, en resumo, a literatura e a arte romántica como representación dun nihilismo contra o que tamén se ergueu Nietzsche (velaí o “caso Wagner” e a alerxia que ao autor do Zaratustra lle producía o nacionalismo alemán).

Esas son algunhas das razóns polas que é fundamental realizar nesta altura unha reflexión crítica sobre a preceptiva na arte; razóns polas que consideramos que, en consecuencia, cumpriría facer tamén unha reflexión sobre a estética literaria, reflexión que soamente é posible levar a cabo partindo da crítica do antedito correlato suxeito-mundo como configurador da realidade.

Como é doado supoñer, a arte é imposible sen unha retórica, sen un acordo previo e, polo tanto, preceptivo. De aí o interese que ten realizar unha interpretación teórica da aplicación actual de preceptivas coma a realista, cada vez máis mediatizadas, na elaboración de ficcións.

En conclusión, é na actualización do xénero da novela onde se presenta o debate ao que propio xénero nunca deu cabo, de aí a súa virtualidade como representación. O consensus moderno do pacto social vehiculízase a través de ficcións baseadas na relación suxeito-mundo, ou mundo-pensamento (todo o que o suxeito non pode concibir non existe). As propostas de pensar esa relación desde fóra do pacto, coma a crítica da Crítica kantiana desenvolvida por gran parte da filosofía do século XX, non deron artellado unha narrativa nin unha reelaboración da ficción que non supuxese quedar abocados ao irrepresentable.

Polo tanto, cómpre propoñer de novo a función da significación e da representación mais sen facer abstracción da súa continxencia. A novela é o xénero literario que relata a constitución do suxeito como vehiculizador da representación da realidade, unha cuestión fundamental na Idade Moderna e que marca unha das funcións primordiais da literatura na nosa época.

A pregunta é se a novela como xénero literario poderá prescindir das representacións mediatizadas polo correlato para ofrecer posibilidades novas ou se, como xa aconteceu no modernismo, unha vez máis vai partir da representación do mundo realizada polo suxeito para elaborar outra versión do realismo que continúe determinada polo material inerte da praxe política e pola literatura na súa función confirmatoria da actualidade. Neste último caso, a novela quedaría definitivamente limitada ao seu papel de representación da correlación kantiana que segue a determinar a Idade Moderna e, ao cabo, reforzaría a súa dominación mediante a busca permanente dun suxeito histórico, sexa clase, pobo, ou nación, sen deixar de ser —tamén— representación dunha realidade concibida soamente a partir do vencello ineludible entre produción e consumo.