Composición, por Theo van Doesburg. Tinta chinesa sobre papel.
A ensaísta e poeta María do Cebreiro escribe sobre a crítica literaria en tempos de estrañeza. As obras manteñen a súa presenza mesmo nun mundo no que os textos pretenden asoballalas. Un texto non é necesariamente unha obra. Igual ca quen escribe non é forzosamente unha persoa escritora; a escritora éo cando “vivir significou escribir, e escribir unicamente foi dicir con sinceridade, case reflectir nun espello, o pulo da súa fantasía e os traballos do seu pensamento”. Así o describiuo filósofo Giorgio Colli, editor da obra completa de Nietzsche. Mais o estadio do espello quedou atrás, a obra non precisa de suxeito, independízase da tea de araña da sopeita pois a obra mesma está feita de tecido, de letras, de literalidade. A morte da crítica realmente o que reflicte é a morte do autor e da autora como principio de razón. O principio da obra é a irrazón da súa existencia. Iso abonda.Nada de relación filiativa, todo é afiliativo. Non hai creación porque ninguén crea, a literalidade está no mundo como tal cousa.O escepticismo da autora deMaternidades virtuosasresponde quizais a esa estrañeza perante a obra sen razón, a obra non escrita para un público, a obra sen público. A obra sen esencia. Cousa non substancial que está fóra de si, que está no mundo.
1) Renacenza. Non é doado escribir sobre a crítica literaria nun mundo no que tanto a literatura como a crítica perderon definitivamente a súa función. Neste contexto, a única proposta optimista é desexar que a crítica literaria morra dunha vez para que, con fortuna, poida nacer de novo.
2) Fado. Velaquí o fado da crítica literaria hoxe: a suxeición ao sistema de medios de comunicación, dependente á súa vez das dinámicas gobernamentais e dos intereses comerciais. Fronte a tal servidume, a crítica literaria será soberana ou non será.
3) A autoridade de calquera. Soberanía non equivale a libre xuízo. A erosión xeneralizada do principio de autoridade pode ser boa cousa. Como aceptar que un crítico, polo feito de escribir nun determinado medio, nos diga o que debemos ler? Nun tempo no que nin sequera aceptamos doadamente as recomendacións dos médicos, a crítica xudicial é cousa do pasado.
4) A arte da sospeita. O fundamento da verdadeira crítica é a sospeita. Como calquera pensamento digno de tal nome, debe ser unha arte de tensar a corda.
5) Perigos. A crítica literaria é, xa que logo, incómoda. Non estraña que case ninguén queira exercela. Así e todo, cómpre desconfiar tamén da posición do francotirador. Cando a voz do crítico soa ferida ou rosmona de máis, é doado sospeitar que non está a escribir desde a ecuanimidade senón pro domo sua.
6)Obxectividade. Fronte ao prexuízo que teima en manter xebradas a dimensión creativa da argumentativa, os mellores poetas do século XX foron os mellores críticos, tanto da súa propia obra como da obra dos poetas que a usaron como condición de posibilidade para escribila. En consecuencia, o crítico debe ser obxectivo mais non neutral.
7)Futuro presente. Que cabe agardar da crítica neste século? Quizais xa non o delicioso close reading da súa obra e das alleas ao que nos afixeran os críticos e poetas do século XX (non hai tempo). Tampouco o distant reading postulado como alternativa pola literatura comparada de comezos do milenio: entre a peste e o algoritmo, o concepto de República Mundial das Letras quedou literalmente esfarelado.
8) Estrañeza. A crítica literaria do futuro artellará un discurso situado a medio camiño entre o arquivo e o mapa. Operará, ao seu xeito, en sentido contrario á cultura da cancelación, cartografando, por unha banda, os textos resistentes ao sentido común da nosa época e achegando, pola outra, un catálogo vivo e actuante de prácticas literarias complexas (entendida a complexidade como un procedemento de estrañeza continua perante o mundo).
9) Responsabilidade e resistencia. A crítica literaria do futuro será un traballo de delicadeza e de resonancia. Obrigaranos a ler dúas veces, nun tempo no que, mesmo rodeados de textos, case ninguén lerá. Non toda literatura resiste esa segunda vez, o que pode ser usado como un indicio contra ela, e tamén contra a crítica literaria que a sostén.
10) Resurrección. A crítica literaria morreu. Viva a crítica literaria!
¨Tesouros, papeis e documentos”, por Cornelis Brizé
O profesor e poeta Arturo Casas achégase a esta sección do Decálogo da Crítica Literaria precisamente cando acaba de publicar o libro Procesos da historiografía literaria galega. Para un debate crítico.Ten daquela unha importancia senlleira este decálogo, que se sitúa a carón do obxectivo da antedita novidade bibliográfica, onde se “analiza con sentido crítico os procesos de institucionalización da historia da literatura galega e sinala a necesidade de activar unha innovación metodolóxica da disciplina”. ¿Como acadar ese obxectivo? O autor deste decálogo, malia o aviso inicial para escapar de todo “exercicio idealizador”, indica que esa actualización debe prestar atención a debates teóricos de fondo. Fai unha definición de crítica para logo situala perante un público que tende á “autonomía crítico-lectora e experimenta unha sorte de suficiencia inxenua”. ¿Pode ser a crítica un exercicio libre e incondicionado, pódese preservar o rigor metodolóxico fronte a intereses espurios? Se existe unha delimitación previa da noción de literatura ou non, poida que soamente unha critíca dialóxica, se cadra na liña da filosofía do encontro proposta polo últimoAlthusser: “o ‘materialismo’ da chuvia, da desviación, do encontro e do apreixar”, a chegue a evitar mediante a superación da correlación suxeito-obxecto.Ao cabo, é a multiplicidade crítica a que ofrece certa protección contra todo discurso crítico dogmático.
1) Punto de fuga. Case nada do que se diga sobre a crítica se pode formular facendo abstracción do seu tempo histórico, das súas circunstancias culturais e da súa institucionalización como práctica social. Por isto mesmo, facer decálogos da crítica sen baixar ao concreto —e aquí apenas se fará— podería chegar a ser percibido como un exercicio idealizador un pouco fóra de lugar, entre fatuo e peregrino.
2) O nome e a idea. Como acontece con outros conceptos de uso común, denominamos crítica a un conxunto heteróclito de cousas. Como mínimo, diferéncianse dous planos; o da intervención e mediación críticas, coa súa axencialidade asociada, e o dos textos resultantes desa acción, configuradores dunha análise ou dunha opinión, máis ou menos fundamentadas, sobre algo vinculado co feito literario ou co feito artístico. Ese algo pode entenderse de forma restritiva —un libro de poemas, unha novela, un filme— ou de forma máis dilatada, referido a traxectorias, dinámicas e conflitos culturais, aspectos estéticos, ideolóxicos ou sociolóxicos e tantas outras vertentes non limitadas á lectura atenta dunha obra concreta. Porque iso tamén é crítica, e como mínimo tan relevante e produtiva como a de filiación filolóxica ou hermenéutica. Ben mirado, todo este conxunto de actividades e de producións, comprende alternativas extremadamente diversas, non todas honrosas por igual. Nalgúns casos, a crítica limítase á delegación comercial de tarefas para a distribución propagandística das novidades do mercado editorial nos medios de comunicación. Noutros casos obsérvase un exercicio máis ou menos inflexíbel dunha tarefa dirixista, mesmo doutrinaria; ás veces sen conciencia plena de estar a desenvolvela, outras desde determinadas conviccións, militancias ou por simple vaidade (a crítica discorre con algunha frecuencia en lucidos egódromos). A actividade crítica é asociábel, asemade, a certos poderes —ás veces, exiguos—, a un certo capital social, político ou simbólico administrado ao longo do tempo polo propio crítico ou por instancias que o superan.
3) Alternativas. Por motivos desa índole, a crítica non goza de boa reputación entre o público do noso tempo, que propende a acreditar na súa propia autonomía crítico-lectora e experimenta unha sorte de suficiencia inxenua, alentada polo mercado e nutrida por algoritmos e big data, como suposto consumidor avezado e ceibe de bens culturais. Un sector minoritario, entre os que é frecuente que se sitúen académicos e persoas do chamado mundo da cultura, tende a pensar que, fronte a quen exerce a crítica só para potenciar vendas, ou de quen o fai como voz autorizada/autoritaria que marca os ritmos do gusto, ou dos propios intelectuais orgánicos ao servizo dun determinado ideario, existe a posibilidade dun exercicio alternativo da crítica. Un exercicio por eles previsto como libre e incondicionado.
4) Crítica e control. Nas publicacións biomédicas, farmacéuticas ou similares é case obrigado na actualidade proceder a unha declaración explícita sobre ausencia de posíbeis conflitos de interese, de modo que a comunidade científica pode ler eses traballos coa certeza, nunca plena, de estes non estaren predeterminados nos seus resultados por factores económicos, dependencias orgánicas dos autores ou algo similar. Nalgunha medida esa práctica remite á ética, á deontoloxía profesional, aínda que, obviamente, non é só iso, pois do que se trata no fondo é de preservar a verdade da ciencia e o rigor metodolóxico. Na actividade crítica non cabe pensar que algo dese estilo poida ser introducido pero habería que vixiar as proporcións (o que se atende e o que se desatende na actividade crítica, o que se promove e o que se penaliza sistematicamente, o que se potencia e o que se silencia) e en particular os excesos derivados das tendencias endogámicas que toda sociedade mobiliza, unhas máis do que outras. Unha expresión deses excesos é a insuficiente alternancia de críticos —e por tanto de ideas e de valores— nos xurados dos premios literarios, algo que con certeza estreita o marco, xa de seu angosto, do que desde determinados sectores se aconsella pensar, facer ou escribir. Porque a crítica e os premios son tamén un mecanismo de control cultural e político. Sono mesmo da delimitación previa da noción de literatura e de certos fetichismos asociados.
5) Crítica dialóxica. Téndese a pensar, en certos países xa desde o século XVIII, que a mellor crítica é a que se escribe baixo o formato dun exercicio intelectual autónomo e emancipado, libre de dependencias. Unha crítica corpo a corpo entre o obxecto de atención e a libre percepción, mesmo sen considerar que a arte ou a literatura estean por encima da crítica (están?, é a crítica unha ocupación ancilar?). No que quizais sexa o mellor dos casos, como unha crítica dialóxica, de encontro, de recoñecemento de todo canto se presenta como outro e de superación da dialéctica suxeito-obxecto e das lóxicas negadoras da alteridade. Isto é algo demandado por unha parte do público, pero non por todo o público, pois para certos sectores o relevante é que a crítica contribúa directamente a determinadas funcións didácticas, sociais, identitarias ou doutra orientación, non sempre declaradas.
6) A liberdade crítica. Como a propósito de calquera outra forma de liberdade, a respecto da liberdade crítica e da súa autonomía só cabe falar de graos, de escalas relativas, nunca dunha comprensión absoluta desa posibilidade, pois nada así existe. Os individuos, como axentes sociais, como participantes nun determinado espazo de intereses, de compromisos e de débitos afectivos, ideolóxicos ou doutras índoles, están sempre condicionados por ese tecido máis ou menos mesto de vínculos, polo seu sentido práctico e polo seu habitus, entendíbel como subxectividade socializada. Acontece o mesmo en calquera outro espazo ou campo sociocultural. Non se trata simplemente do clásico do ut des (ou hoxe por ti, mañá por min, se se preferir). A rede de vínculos vai alén diso.
7) A reflexividade. Quen exerce a crítica coñece os seus límites. Non só os intelectuais. Tamén os performativos (que é o que se pode alcanzar en termos de resposta social) e os que condicionan a crítica como intervención pública. Existe un plano metacrítico ao que orientarse como rumbo ou aspiración. E existe, a carón del, un reaxuste reflexivo permanente, nunca desactivado, sobre os condicionantes do que cadaquén está a facer. A crítica que aspira a constituírse como útil e honesta non debe ocultar(se) esas tensións. Tampouco debe exhibilas a toda hora.
8) Un acto para o político. Todo acto crítico posúe unha dimensión social obvia a partir do feito de se configurar como discurso público asociado a unha responsividade. Ademais, ese acto execútase desde un lugar específico. Un lugar institucional, ideolóxico, cultural, afectivo… e por tanto para o político. Isto último no sentido de que non pode renunciar a explorar os antagonismos e os conflitos históricos que constitúen a referencia da produción literaria, nin as propias condicións desta como produto. A suposta renuncia a esas exploracións, en todo caso, é igualmente ideolóxica.
9) O xuízo, o gusto, a teoría. Tanto na crítica publicada nos medios de comunicación como na crítica académica houbo de sempre unha tendencia a considerar a primacía da dimensión estética, aplicada esta a criterios preestablecidos e a miúdo simplificada como estándares estéticos máis ou menos tradicionais ou como gusto persoal, obviando entre outras cousas os condicionantes corporativos e/ou sociais dese gusto. Noutros casos esa primacía outorgouse a certas funcionalidades prácticas e non a criterios estéticos. Obsérvase, por exemplo, se tal obra axuda ou non á consecución de tal obxectivo. O anterior contribúe a mostrar que a intervención crítica parte case sempre dunha configuración teórica previa asumida por quen se dispón a exercela. Esa teoría implícita de partida é en ocasións o anticipo do xuízo crítico, que non é obrigado que sexa explícito. Mais esa rixidez pode (e debe) dinamizarse mediante a potenciación da dimensión dialóxica do acto crítico. Algo perceptíbel na actividade crítica actual —máis na académica do que na xornalística— é o feito de que aquela configuración teórica previa experimentou unha importante diversificación, de xeito que hoxe conviven no ámbito académico unha pluralidade insólita de epistemoloxías e fundamentos de partida. Entre os máis relevantes e dilixentes, os asociados cos feminismos e coa perspectiva poscolonial. Unha consecuencia inmediata desa diversidade teórica é, e debe selo, a multiplicidade crítica, que constitúe de seu unha denuncia do discurso crítico dogmático ou fetichista, unha aposta pola crítica dialóxica e, á vez, un esforzo pola ampliación das posibilidades estéticas e políticas do presente histórico.
10) Crítica como pensamento crítico. A automatización dos procedementos críticos por subordinación mecánica a un método autotélico ou a outra forma de convicción, ou mesmo por fialo todo a unha experiencia estética da lectura idealizada ou sublimada, fornece a miúdo unha impresión de seguranza. Porén, para ter sentido, á crítica faille ben distanciarse de operativos irtos e favorecer a conciencia dinámica da historicidade de toda experiencia e a historicidade dos métodos, os que foren. Convén que a crítica dubide e se cuestione a si mesma. Convén que non se amalgame tanto co seu obxecto. Convén que non cese.
Continuamos co Decálogo da Crítica Literaria, desta volta escrito por Manuel Forcadela. Despois dos decálogos publicados por Inma Otero Varela eXosé Manuel Eyré, agora é o autor de Fábula das aves quen executa un percorrido que parte dunha tabula rasa e un punzón para perseguir e proseguir o trazo, a raiadura, a marca que o estilo deixa na linguaxe e, seica, na Historia. O crítico enuncia á sombra dun espectro, obsesionado por esa presenza que parece ausencia mais non o é. Transmútase nese eremita que desde a distancia contempla os desfiles, as raias, os trazos, as liñas das palabras:liña e punto, gramática e posición, sintaxe. O crítico debuxa un horizonte de expectativas. É un paisaxista da interpretación.
1) Revolta. Toda enunciación é unha ficción. Falar e escribir son formas do devir e, tamén, consecuencias da Historia. A letra é unha mancha e o stylo, un punzón. O único texto inmaculado, a páxina en branco, o silencio. Escritor e pintor executan o mesmo acto: manchan, enchen de borralla, lixan e tisnan. O escritor é un pintor castrado pola gramática e a ortografía. Mais o escritor é, antes, un músico fracasado. Canso dos significantes sen referente da melodía, namorado dos sentidos que ligan o simbólico ao imaxinario, botouse a compoñer outra música. Escribe porque escoita. E o que escoita é un rumor da conciencia. O carácter vocativo da conciencia e o carácter durativo da conciencia. Quen escribe activa o devir e interpela a Historia. Cando a letra ten lugar, algo acontece e unha parte do que acontece é unha revolta de letras e de manchas.
2) Castración. O crítico, que é un enunciador e, por tanto, un ficcionista, compón unha música distinta á do escritor porque limita os seus referentes. Se o escritor é un pintor castrado pola gramática e a ortografía, o crítico é un escritor castrado tamén pola historia e a teoría. Por iso o crítico teoriza. Ao mirar para atrás o crítico ve a sombra dun eunuco. Velaí o seu oráculo: a sombra inabarcable da castración presente no simbólico. Mais maticemos, o crítico é un eunuco ficcionista. Como o libro, sagrado e profano, divino e diabólico. O crítico dialoga no teatro da historia.
3) Subxectividade. Ao mirar cara atrás, ao mirar para a Historia, o crítico o que ve é a sombra do Suxeito. A longa sombra do suxeito suxeitado pola enunciación na Historia. O relato da subxectividade. Por iso o autor non é máis que un fantasma transparente. Unha néboa que se esvae, un combinado físico e químico que marcou unha posición no azar da combinación das palabras. Aínda que para iso precisase formarse e construírse como significante. E adoptar o rol de autor no relato delirante da Historia da Literatura.
4) No deserto. Mais o seu non foi máis que unha areíña de pó na construción do Suxeito, no relato da subxectividade. Unha formiguiña que xace por debaixo das palabras. A que está deitada e quieta mentres pasa por enriba a enxurrada inesgotable de elefantes das palabras. O crítico, un eremita distanciado a contemplar os desfiles dos himenópteros e dos paquidermos. Suxeitos e linguaxes.
5) Misión. Delimitar na actualidade a voz e a mirada do autor non é, necesariamente, unha tarefa do crítico. O acto do actual e da actualidade é tarefa do xornalista, daquel que sinala os límites do obxecto da súa mirada en termos cronolóxicos, de xornadas, de períodos diurnos, de días. O crítico, aínda que sexa historiador, mira menos para Cronos e moito máis para Aión e Kairós. Máis para a dynamis que para a energeia; máis para a potencia que para o acto. A xestión dos egos, significantes do suxeito suxeitados pola enunciación, non é tarefa do crítico senón de psicólogos e mediáticos. O crítico non está na actualidade. A voz nunca está rouca. Nin a mirada, miope.
6) Auga do cano. O autor é como o dono dunha fonte. Pode posuír o cano mais a auga non é súa. Nin antes nin despois. O crítico, que é un enunciador e, por tanto, un ficcionista, mira para a auga. Esquece o cano e o dono do cano. Moita sede por saciar.
7) O mundo como elipse. Cada segundo os relatos deben ser renovados. A primacía do misterio. As luces que achegamos non abondan para iluminar a sombra. E as letras, como manchas, a formaren parte da tebra. A luz reside no sentido, na faísca que se prende, no momento de iluminación e de inspiración. O resto é elipse, o que nunca daremos contado. O que é preciso iluminar. Porque cada falar é un obxecto máis do que falar.
8) Horizontes. O crítico, que é un enunciador e, por tanto, un ficcionista, debuxa un horizonte de expectativas. Déixase levar ou non pola palabra. Escoita as harmonías e os acordes. Percibe o ton. Fai súa, como lector, a subxectividade que emana, que tende a impregnalo ou non. E constata a diferenza co horizonte de expectativas do autor, ese fantasma transparente, establecendo unha distancia estética.
9) Paisaxista. O crítico é un pintor de horizontes feitos de palabras. Se o escritor é un pintor castrado pola gramática e a ortografía, o crítico é agora xeómetra, agrimensor, calcula distancias e horizontes. Mais hai unha diferenza: esas distancias, eses horizontes, non son nunca mensurables, porque están ocupados pola desmesura do sentido. Porque o sentido, perverso polimorfo, non para quieto nin fala calado e non ten ponderación nin mesura.
10) A interpretación. A interpretación, non esquezamos, que é a irrupción no discurso do inconsciente do analista, non do analizado. É o minuto de gloria do crítico, o momento en que se fusiona co autor. O texto do autor fecundado polo Outro rexenera no discurso crítico. O seu herdo e o seu ascendente. O final dun percorrido circular no que o crítico se institúe como autor e o autor vira crítico.
euseino.org 