Arquivo por etiquetas: Giorgio Agamben

“Cando arde a casa”, por Giorgio Agamben

By Publicado en Contemplar o mundo,Filosofia Etiquetado ,,,, Deixar un comentario

“O ceo. Nocións de astronomía para uso de xente mundana e da mocidade” (1864), por Amédée Guillemin, pormenor da prancha XXXIV

 

Recentemente publicado polos nosos colegas de Quodlibet, a editorial que inspira a Euseino? Editores desde o inicio da nosa actividade, difundimos agora en galego un artigo de Giorgio Agamben, excepcional tanto no seu contido coma na súa forma. Nel ábrense paso ideas que botan luz sobre o significado da vida plena, sobre a vellez e a soidade, sobre a necesaria ou innecesaria salvación. As máquinas e a tecnoloxía están moi presentes. Tamén os seres humanos reducidos á súa pura existencia biolóxica. E, a carón desta visión crítica, en absoluto acomodaticia, xorde a vida sentida como tal: “Sentirme vivir faime a vida posible, aínda que estea pechado nunha gaiola. E nada hai tan real coma esa posibilidade.” Aparece a salvación libre do dominio da historia: “Cómpre arrincar a salvación do seu contexto histórico, atopar unha pluralidade non histórica, unha pluralidade como camiño de saída da historia.” E, ao cabo, a filosofía e a poesía: “Queda, na casa que arde, a lingua. Non a lingua senón as inmemoriais, prehistóricas, débiles forzas que a custodian e a lembran, a filosofía e a poesía.”

Traducido do italiano por Carlos Lema. Agradecemos ao autor e a Quodlibet a súa xenerosidade por permitirnos difundilo en galego e a Valentina Parlato a xentileza coa que atendeu a nosa proposta.

♦

Cando arde a casa

“Todo o que fago non ten senso se a casa arde”. Mesmo mentres arde a casa acontece que hai que continuar coma sempre, que cómpre facer todo con coidado e precisión, se cadra aínda de xeito máis estudado —aínda que ninguén se decate. Pode pasar que a vida desapareza da terra, que non quede ningunha memoria daquilo que se fixo, para ben e para mal. Mais ti continúa coma antes, é tarde para cambiar, xa non hai tempo.

“O que arredor de ti acontece / xa non é asunto teu”. Coma a xeografía dun país que hai que abandonar para sempre. ¿De que xeito, así e todo, aínda ten que ver contigo? Mesmo agora que xa non é asunto teu, que todo semella acabar, cada cousa e cada lugar aparecen coa súa fasquía máis verdadeira, afectánte dunha maneira máis próxima —somos así: esplendor e miseria.

A filosofía, lingua morta. “A lingua dos poetas sempre é unha lingua morta… é curioso dicilo: lingua morta que se usa para dar máis vida ao pensamento. Se cadra non unha lingua morta senón un dialecto. Que filosofía e poesía falen unha lingua que non chega a ser unha lingua, iso dá a medida do seu rango, da súa vitalidade especial. Pesar, xulgar o mundo comparándoo cun dialecto, cunha lingua morta e que, así e todo, xurda de onde non hai que cambiar nin unha soa coma. E, agora que a casa arde, continúa a falar ese dialecto.

¿Que casa se está queimando? ¿O país onde vivo, Europa, ou o mundo enteiro? Se cadra as casas, as cidades xa están queimadas non sabemos desde hai canto tempo, nunha única e inmensa cacharela que acabamos por non ver. Dalgunhas só quedan anacos de muro, unha parede pintada, unha moldura do teito, nomes, moitísimos nomes, xa comestos polo lume. E, así e todo, recebámolos moi coidadosamente con pintura branca e palabras mendaces de tal xeito que semellan intactos. Vivimos en casas, en cidades queimadas de arriba a abaixo, coma se aínda estivesen en pé, a xente finxe vivir alí e sae disfrazada á estrada, entre as ruínas, case coma se aínda fosen os familiares rueiros doutrora. E as lapas xa mudaron de forma e natureza, fixéronse dixitais, invisibles e frías, mais precisamente por iso aínda están máis próximas, máis enriba, circundándonos en todo momento.

Que unha civilización —unha barbarie— se esboroe para non se volver erguer é algo que xa aconteceu e os historiadores están afeitos a sinalar e datar cesuras e naufraxios. Mais, ¿como dar testemuño dun mundo que se arruína cos ollos vendados e a cara cuberta, dunha república que se derruba sen lucidez nin afouteza, con abxección e medo? A cegueira é aínda máis desesperada porque os náufragos pretenden gobernar o propio naufraxio, xuran que todo pode quedar baixo control técnico, que non hai necesidade nin dun deus novo nin dun novo ceo —soamente de prohibicións, expertos e médicos. Pánico e lerias.

¿Que cousa será un Deus ao cal non se lle dirixen pregarias nin sacrificios? ¿E que cousa será unha lei que non coñeza nin mando nin execución? ¿E que será unha palabra que non significa nin ordena mais mantense claramente no principio —mesmo é anterior a el?

Unha cultura que se sente na súa fin, xa sen vida, tenta gobernar como pode a súa ruína a través dun estado de excepción permanente. A mobilización total na que Jünger vía o carácter esencial do noso tempo albíscase desde esa perspectiva. Os seres humanos deben ser mobilizados, débense sentir de contino nunha condición de emerxencia, regulada polos mínimos particulares de quen ten o poder de decidila. Mais, mentres a mobilización tiña no pasado a finalidade de achegar os seres humanos, agora intenta illalos e distancialos os uns dos outros.

¿Canto hai que arde a casa? ¿Canto hai que se queimou? Abofé que xa hai un século, entre o 1914 e o 1918, aconteceu algo en Europa que abandonou ás lapas e á tolemia todo aquilo que parecía quedar de íntegro e vivo: despois, novamente, logo de trinta anos, a cacharela vólvese prender en todas as partes e desde aquela non para de arder, sen tregua, apouvigada, a penas visible baixo a cinsa. Mais, se cadra, o incendio comezou xa moito antes, cando o cego impulso da humanidade cara á salvación e o progreso se uniu á potencia do lume e das máquinas. Todo iso é notorio e non serve de nada repetilo. Máis ben cómpre preguntarse como puidemos continuar a vivir e pensar mentres todo ardía, se era posible que quedase algo íntegro no centro da cacharela ou nas súas marxes. Como conseguimos respirar entre as lapas, que cousas perdemos, a que reboutallo —a que impostura— estamos vencellados. E agora que xa non non somos lapas senón só números, cifras e mentira, abofé que somos máis febles e solitarios mais, sen compromisos posibles, lúcidos como nunca antes.

Se soamente na casa en lapas se fai visible o problema arquitectónico fundamental, daquela agora se pode ver o que está en xogo na vicisitude de Occidente, que cousa intentamos apreixar a todo custo e por que só se podía fracasar.

É coma se o poder tentase apreixar a calquera custo a vida nuda que produciu e, non embargantes, por moito que se esforce en apropiarse dela e controlala con todo tipo de dispositivos, non tanto policiais coma médicos e tecnolóxicos, esa vida nuda só se lle ha escapar porque, por definición, é inapreixable. Gobernar a vida nuda é a tolemia do noso tempo. Seres humanos reducidos á súa pura existencia biolóxica xa non son humanos, coinciden goberno dos seres humanos e goberno das cousas.

A outra casa, aquela na que xa non vou poder vivir mais que é a miña casa de verdade, a outra vida, aquela que non vivín mentres cría vivila, a outra lingua, que soletreabamos sílaba a sílaba sen endexamais conseguir falala —tan miña que nunca a hei poder ter…

Cando pensamento e linguaxe se dividen, un cre que se pode falar esquecendo que se está a falar. Poesía e filosofía, mentres din algo, non esquecen que están falando, lembran a linguaxe. Se nos lembramos da linguaxe, se non esquecemos que podemos falar, daquela somos máis libres, non estamos constrinxidos polas cousas e polas regras. A linguaxe non é un instrumento, é a nosa face, o espazo aberto no que estamos.

A face é a cousa máis humana, o ser humano ten unha face, e non simplemente un fociño ou unha fasquía, porque permanece nese espazo aberto, porque se expón e se comunica coa súa face. Por iso a face é o lugar da política. O noso tempo impolítico non quere ver a súa propia face, mantena a distancia, enmascáraa e tápaa. Xa non debemos ser faces senón só números e cifras. Incluso o tirano carece de face.

Sentirse vivir: estar afectado pola propia sensibilidade, confiarse delicadamente ao propio xesto sen podelo asumir nin evitar. Sentirme vivir faime a vida posible, aínda que estea pechado nunha gaiola. E nada hai tan real coma esa posibilidade.

Nos anos por vir soamente imos ser monxes e delincuentes. E, así e todo, non é posible poñerse sinxelamente a un lado, crer en poder quedar á parte dos cascallos do mundo que se esboroou arredor. Porque a derruba te asexa e te apostrofa, tamén nós somos un deses cascallos. E deberemos aprender cautamente a usalos da maneira máis xusta, sen facerse notar.

Avellentar: “medrar só nas raíces, xa non nas pólas”. Aprofundar nas raíces, sen flores nin follas. Ou, máis ben, coma unha bolboreta ebria, voar sobre o que xa vivimos. Máis ca nunca, somos pólas e flores no pasado. E xa non se pode facer mel.

A faciana está en Deus mais os ósos son ateos. Fóra, todo te empurra cara a Deus; dentro, o ostinado, retranqueiro ateísmo do esqueleto.

Que a alma e o corpo están indisolublemente unidos —iso é o espiritual. O espírito non é un terceiro entre a alma e o corpo: é, pola contra, a súa inerme, marabillosa coincidencia. A vida biolóxica é unha abstracción e é esa abstracción a que se pretende gobernar e curar.

Para nós en solitario non pode haber salvación: hai salvación porque somos outros. E iso non por razóns morais, porque eu debo actuar polo seu ben. Precisamente hai salvación porque non estamos sós: pódome salvar só como un entre tantos, como outro entre os outros. En solitario —esa é a especial verdade da soidade— non teño necesidade de salvación, son, pola contra, propiamente insalvable. A salvación é a dimensión que se abre porque non estou só, porque hai pluralidade e multitude. Deus, ao se encarnar, deixou de ser único, converteuse nun ser humano entre moitos. Por iso o cristianismo se tivo que vencellar á historia e seguir ata o final a súa sorte —e cando a historia, coma hoxe semella acontecer, se apaga e decae, o cristianismo achégase ao seu solpor. A súa incurable contradición é que así buscaba, na historia e a través da historia, unha salvación alén da historia e, cando esta remata, queda sen chan debaixo dos pés. A igrexa estaba en realidade vencellada non á salvación senón á historia da salvación e, ao procurar a salvación a través da historia, só podía rematar na saúde. E cando chegou o momento, non dubidou en sacrificar a salvación en nome da saúde.

Cómpre arrincar a salvación do seu contexto histórico, atopar unha pluralidade non histórica, unha pluralidade como camiño de saída da historia.

Saír dun lugar ou dunha situación sen entrar noutros territorios, deixar unha identidade e un nome sen asumir outros.

Respecto do presente, só se pode recuar mentres que no pasado se procede todo dereito. Iso que chamamos pasado soamente é a nosa longa regresión cara ao presente. Separalo do noso pasado é o primeiro recurso do poder.

O que libera do peso é o alento. No alento xa non temos peso, somos impulsados coma nun voo, alén da forza de gravidade.

Deberemos volver aprender a xulgar, mais cun xuízo que non castigue nin premie, que non absolva nin condene. Un acto sen obxectivo, que subtrae a existencia a toda finalidade, necesariamente inxusta e falsa. Só unha interrupción, un instante en vilo entre o tempo e o eterno, na que lampexa a penas a imaxe dunha vida sen fin nin progreso, sen nome nin memoria —por iso salva, non na eternidade senón nunha “especie de eternidade”. Un xuízo sen criterios preestablecidos e, así e todo, político precisamente por iso, porque restitúe a vida na súa natureza.

Sentir e sentirse, sensación e autoafección son contemporáneas. En toda sensación hai un sentirse sentir; en toda sensación de si, outro sentir, unha amizade e unha face.

A realidade é o veo a través do cal percibimos o posible, o que podemos ou non podemos facer.

Saber recoñecer cales dos nosos desexos infantís foron satisfeitos non é doado. Sobre todo se a parte do satisfeito que linda co insatisfeito abonda para facer que aceptemos continuar vivindo. Se temos medo á morte porque a parte dos desexos insatisfeitos medra sen medida posible.

“Os búfalos e os cabalos teñen catro patas: velaquí o que eu chamo Ceo. Poñerlle as rédeas aos cabalos, furar o fociño dos búfalos: velaquí o que eu chamo humano. Por iso digo: ten conta de que o humano non destrúa o Ceo dentro de ti, procura que o intencional non destrúa o celeste”.

Queda, na casa que arde, a lingua. Non a lingua senón as inmemoriais, prehistóricas, débiles forzas que a custodian e a lembran, a filosofía e a poesía. E, ¿que cousa custodian, que lembran da lingua? Non esta ou aquela proposición significante, non este ou aquel artigo de fe ou de mala fe. Pola contra, o feito mesmo que é a linguaxe, que sen nome estamos abertos no nome e nese espazo aberto, nun aceno, nunha face somos incognoscibles e estamos expostos.

A poesía, a palabra é a única cousa que permanece de cando aínda non sabiamos falar, un canto escuro dentro da lingua, un dialecto ou un idioma que non damos entendido plenamente mais que non podemos deixar de escoitar —incluso se arde a casa, incluso se na súa lingua que arde os seres humanos continúan a falar sen cancelas.

Mais, ¿hai unha lingua da filosofía, como é a lingua da poesía? Coma a poesía, a filosofía habita integramente na linguaxe e só o modo dese habitar a distingue da poesía. Dúas tensións no campo da lingua que se cruzan nun punto para despois afastarse incesantemente. E cada unha das dúas di unha palabra xusta, unha simple palabra que abrolla e habita nesa tensión.

Quen se decata de que a casa arde pódese sentir impulsado a mirar con desdén e desprezo para os seus semellantes, que parecen non se decatar. Así e todo, ¿non han ser estes seres humanos que non ven nin pensan os lémures que han ter que render contas no derradeiro dos días? Decatarse de que arde a casa non te ergue por riba dos outros: ao contrario, é con eles cos que has ter que cambiar unha última ollada cando as lapas estean máis próximas. Para xustificar a túa pretendida consciencia, ¿que lles has dicir a estes seres humanos tan inconscientes que case parecen inocentes?

Na casa que arde continúas a facer o que facías antes —mais non podes deixar de ver o que as lapas te amosan espido. Algo cambiou, non no que fas senón na maneira en que o deixas ir no mundo. Unha poesía escrita na casa que arde é máis xusta e máis verdadeira porque ninguén a poderá escoitar, porque nada asegura que poida escapar ás lapas. Mais se, por un acaso, atopa un lector, daquela ese lector non vai poder de xeito ningún subtraerse á apóstrofe que o chama desde aquel inerme, inexplicable, tenue balbordo.

Só pode dicir a verdade quen non ten posibilidade ningunha de que o escoiten, soamente aquel que fala desde unha casa á que as lapas en derredor están consumindo implacablemente.

Hoxe o ser humano desaparece, coma unha face de area que se esvae co abalo e o devalo do mar. Mais quen colle o seu posto xa non ten un mundo, só é unha vida nuda, muda e sen historia, abandonada aos cálculos do poder e da ciencia. Non embargantes, se cadra precisamente a partir desa desfeita, un día calquera outra cousa poderá aparecer lenta ou bruscamente —non un deus, abofé, mais tampouco outro ser humano—, quizais un novo animal, unha ánima que viva doutro xeito…

G. A.

5 de outubro de 2020

 

 

“Sobre ‘Endless’, de Frank Ocean”, por Carlos Lema

By Publicado en Contemplar o mundo,Filosofia Etiquetado ,,,,,,,,,,,,,, Deixar un comentario

Adversus homo faber – O caso de Frank Ocean e o seu álbum visual

A través de The Pinocchio Theory, o blogue do filósofo Steven Shaviro, sabemos da útima obra de Frank Ocean, o “álbum visual” titulado Endless, de 45 minutos de duración.

Non se trata dun vídeo musical senón dunha obra na que a relación entre música e película acada autonomía plena. A imaxe en movemento non ilustra a música nin esta última está concibida para dramatizar, subliñar ou acrecentar o efecto visual da imaxe. Ese é o motivo polo que, como apunta Steven Shaviro no seu artigo, “o vídeo é demorado, así que esixe paciencia”; esa paciencia é consecuencia da autonomía da obra, na que non se explicitan instrucións para a súa recepción nin, agás no título, se postula un carácter performativo. A súa estética —no senso amplo da palabra— require un traballo perceptivo que ten a mesma duración da obra aínda que parece propoñer que a súa finalidade sexa precisamente a negación da finitude, do acabado, de aí ese endless que suxire a inexistencia de calquera caste de teleoloxía. Estamos perante un amosar que se configura como o triunfo definitivo do homo faber.

endless-frank-ocean

Neste álbum visual, contemplamos a Frank Ocean mentres constrúe unha escaleira de caracol no medio do espazo case baleiro dun almacén, ou nave industrial. Unha das características máis peculiares do vídeo é que se contemplan múltiples interaccións de Frank Ocean consigo mesmo; esa simultaneidade fai que na pantalla apareza gran parte do tempo duplicado —e incluso triplicado— mentres cepilla e corta madeira cunha serra circular, ou mentres está sentado nun recuncho a trebellar no seu teléfono móbil. Non hai diálogo ningún e tampouco se suxire que os múltiples Ocean da pantalla se relacionen entre si.

A edición do vídeo é pouco ostensible, marcada pola levidade da intervención do director (segundo os créditos o propio Ocean, segundo outras fontes Francisco Soriano), intervención que soamente se pode observar na continuidade de certas pautas cando se desenvolve a acción; por exemplo, cando un plano amosa a Ocean subido a unha escada para colocar unha peza da escaleira en construción, o plano que segue vaino amosar facendo a mesma acción mais desde un ángulo diferente. Así e todo, os emprazamentos da cámara son bastante limitados aínda que, ás veces, os planos tamén se centren en pezas da maquinaria. O vídeo está rodado nun branco e negro case sempre moi contrastado. Na parte inicial, a figura de Frank Ocean aparece a contraluz mentres que nas secuencias finais, tamén cunha luz intensa como contraste da figura vestida de escuro, se pode observar a Ocean con máis detalle.

A música é moi atractiva, especialmente pola súa combinación con sons non musicais, silencios e efectos de orixe diversa, algúns deles collidos da tradición da música electrónica. A ruptura na continuidade, mesmo no interior dalgunhas cancións, faise motívica, é dicir, que se tematiza e ao tempo move a continuar escoitándoa, aínda que isto pareza paradoxal, ou precisamente por iso. O xogo entre a continuidade das cancións e a discontinuidade inserida neleas, incrementa a capacidade perceptiva de quen escoita, que o agradece. A variedade musical, sendo restrinxida, faise moito máis acusada polo contraste co tema case único das imaxes. Ocean percorre o limiar existente entre o r&b, no que o ritmo domina, e a música lixeira, na que a melodía non queda subsumida no ritmo.

O desenvolvemento do vídeo mostra as diferentes etapas da construción da escaleira seguindo unha orde lineal e faino pormenorizadamente. Así e todo, esa actividade non ten máis finalidade ca ela mesma, a escaleira érguese no centro do espazo baleiro do almacén e non leva a ningures agás ao seu propio construtor. A construción —ou a produción— como obxectivo único, de tal xeito que o homo faber é principio e fin dos seus actos. Arkhé. Coa acción constrúese unha escaleira de caracol mais o que se produce é a actio mesma dunha subxectividade proxectada na súa relación cos materiais. O obxecto escaleira soamente ten unha función en tanto que é produto dunha relación co suxeito; sen homo faber, a escaleira de Ocean é nada, leva á nada. De aí que esa correlación entre produtor e obxecto producido remita —coma unha espiral, o caracol— ao seu propio centro: a presenza única do homo faber. De por parte, o final do vídeo remite durante sete ou oito minutos ao seu principio no espazo do almacén onde a escaleira aínda non está construída: tres figuras de Frank Ocean están ocupadas en tarefas preliminares á construción. O álbum visual remata sen culminación, nun anticlímax que subliña o único importante: a produción de subxectividade.

frank-ocean-live-stream-loop_svkfp0

No seu libro Corpo-circuítos (Máquinas de subxectivación), Abraham Rubín guíanos na conexión entre o mandato kantiano e o imperativo tardomoderno, describíndonos a vinculación mediante a cal a potencia se transforma en produción. Na tardomodernidade, a produción é “directamente produción de relacións sociais” (Rubín, 155. As itálicas son engadidas.); trátase dunha das consecuencias do denominado traballo inmaterial, cuxa materia prima está constituída pola subxectividade como potencia controlada polo mandato da produción. Subxectividade, inmaterialidade e mandato son as calidades do homo faber tardomoderno. Produción e suxeito aparecen inextricablemente enguedellados nunha suxección na que se vive e que se reproduce mediante a subxectividade “xa que na sociedade postindustrial o seu obxectivo é construír o consumidor. E construílo activo. Deste xeito os traballadores e traballadoras inmateriais –polo menos aqueles que traballan en publicidade, mercadotecnia, televisión ou informática– satisfán unha demanda do consumidor mentres, ao mesmo tempo, a constitúen” (ibid.). Así, na produción cultural, a recepción do produto e a súa potencialidade de reprodución condicionan non só o consensus retórico no que a produción inmaterial é acollida senón que estabilizan variacións nas representacións do subxectivo como parte esencial do pacto social. De aí que a recepción tamén acabe por ser un acto creativo non soamente en tanto que tal senón como integrante da produción (esa é a función do mandato —arkhé— en relación coa potencia).

Frank Ocean representa neste álbum visual a calidade da acción do homo faber. Unha adaptación do homo faber que reside no suxeito tardomoderno. Do mesmo xeito —e non se trata de coincidencia—, a relativización da relación queda sempre determinada, tal como glosa Deleuze no seu libro sobre Spinoza (Spinoza: filosofía práctica), pola posición dominante do suxeito, posto que se ha denominar bo todo obxecto cuxa relación se compoña coa miña (conveniencia) e se ha chamar malo todo obxecto cuxa relación descompoña a miña (inconveniencia). Esa conveniencia ou inconveniencia das relacións réxese por un aumento ou diminución da potencia da acción ou do poder de afección; de feito, segundo Deleuze, só a afección pode expresar unha cantidade absoluta de realidade (Deleuze, 45 e 52). Estamos, daquela, perante unha versión máis sutil do correlacionismo kantiano, xa que se trata dunha versión na que a flutuación, ou o devir, substitúe os a prioiri envolvendo toda acción nun relativismo construído arredor do suxeito como produción permanente de si mesmo, iso que Meillassoux denominou tan atinadamente subxectalismo.

endless2

Nun dos seus últimos libros, Martínez Marzoa (Polvo y certeza, 49-51) relaciona o conatus spinoziano cunha potencia cuantitativa (quantum) vencellada coa extensio (op. cit., 45-47). De aí que ese quantum soamente teña lugar “como teima por un máis fronte a un menos”, nivel ou grao que só se pode soster como tal teima (conatus): “O conatus é un durar pertencente ao que sub specie aeternitatis é un quantum determinado” xa que ese quantum determinado adquire a calidade do consistente precisamente porque con cada acontecer que ten lugar no durar da cousa (ou, por exemplo, no meu durar) sempre se considera desde o punto de vista do aumento ou da diminución da potencia, xa que o quantum desa potencia só acontece na teimosía por un máis fronte a un menos. Tendo en conta esta consideración, Martínez Marzoa afirma que “o que acontece no meu acontecer é en cada caso un affectus, a saber: un de aumento ou un de diminución” (op. cit., 46). O conatus é a teima por un máis fronte a un menos de potencia, de aí que non poida ser unha teima por algo determinado que o coñecemento acabe por representar. De aí que unha hipótese posible sería a de relacionar ese quantum de potencia coa produción, mesmo coa produción de subxectividade.

endless-frank-ocean

De feito, a construibilidade —ou compoñibilidade, segundo o dito antes a partir de Spinoza— diríxea homo faber desde o momento en que toda produción se rexe pola conveniencia ou inconveniencia das relacións con respecto ao suxeito e ao seu poder de afección. A potencia de acción de homo faber exprésase así sempre na mensurabilidade do fenómeno como compoñible ou descompoñible en función do quantum de potencia do suxeito, non en función da relación establecida, de tal maneira que o obxecto carece completamente de potencia de acción no senso en que é homo faber o que establece a relación guiado polas regras de inferencia extraídas dos xuízos sintéticos, logo a construibilidade é unha función do suxeito derivada das regras de mensurabilidade e inferencia que este establece en todas as súas relacións. A capacidade formativa de construír (en relación co obxecto) e a de compoñer (en relación co suxeito) endexamais son equipolentes xa que a acción soamente se dirixe no senso da correlación, isto é, vai do suxeito cara ao obxecto ao estar rexida perennemente pola compoñibilidade como vector único da actio; a acción orixínase na vontade, dado que o suxeito a infire da conveniencia ou inconveniencia do seu poder de afección.

Así, a produción queda rexida polo quantum de potencia marcado pola subxectividade, esa é unha das razóns polas que resulta doado fixar un vínculo entre produción e consumo, xa que ese vínculo non é máis ca a mensurabilidade de ambas as accións, que se esgotan unha na outra para recomenzar sempre. Ese lado perverso da produción é o que se cadra intenta criticar Giorgio Agamben coa súa noción de inoperatividade: abertura ao posible, a dun ser humano vivente liberado de todo destino biolóxico ou social e de todo obxectivo predeterminado, un ser humano dispoñible para a particular ausencia de obra que estamos habituados a chamar política e arte (“facer inoperativa a obra e a produción humana para abrila a un novo uso posible”: vid. Agamben, “Elementos“, 10 e 24-25).

Así, a imposibilidade do absoluto como potencia queda determinada en Agamben polo relativismo de toda acción, sempre dirixida pola vontade da res cogitans fronte á realidade.

Nesa conxunción entre a liberdade transportada polo devir e a subxectividade como produción humana aberta a un novo uso posible baséase a conectividade entre lexitimidade e produción de subxectividade que caracteriza o período tardomoderno. A cuestión da inoperatividade queda circunscrita ao suxeito en tanto que actor da pólis, non se estende ao obxecto, que está á marxe da posibilidade de calquera pacto. A relación mundo-pensamento obstrúe a idea de relación como pacto, de tal xeito que o mundo, ou a realidade, non é resultado dun pacto entre obxectos iguais senón dun pacto entre suxeitos que se outorgan todo o poder —e potencia— de acción sobre a realidade e sobre si mesmos.

O demiurgo do Timeo é o artesan que produce o kósmos (orde) e antecede o artesán ilustrado (vid. o meu libro A música das esferas). Mesmo na Encyclopédie de Diderot e D’Alembert aínda se mantén esa identificación entre artesán e artista, xa que ambos os dous establecen unha orde mediante o coñecemento e aplicación da tekhne. Pola contra, o artista moderno afástase desa indiferenciación para, mediante o recurso ao xenio e á creación, postularse como vehículo da arte, ou da estética dominada pola correlación kantiana suxeito-mundo. Ao cabo, na tardomodernidade, a arte inicia a súa conversión en produción de subxectividade; agora o artesán —ese Frank Ocean que constrúe unha escaleira sen obxectivo ningún— é o artista dedicado á produción de subxectividade; a arte é produto ao servizo do suxeito como único vehículo do mundo. O correlato triunfa como produción e como devir no que o producido é a subxectividade, non a cousa.

Endless establece un paralelismo entre produción da cousa sen utilidade (a escaleira) e produción artística como esteos ambas dun monstro único: o suxeito como autopoiese.

A inexistencia divina

By Publicado en Filosofia Etiquetado ,,,,,,,,,, Deixar un comentario

Onte publicáronse no suplemento dun xornal español as recensións de dous libros de historia da relixión, ademais dunha extensa entrevista coa súa autora, a historiadora Karen Armstrong, quen afirma, entre outras cousas:

“[…] Europa está a quedar moi pasada de moda no seu secularismo. Noutros lugares a xente estase a facer máis relixiosa, para ben ou para mal. A relixión é coma a arte, o sexo ou a gastronomía: hai arte excelente e moi mala. A idea de que a relixión é daniña non é moi intelixente.” […] “Coma a mellor arte, a relixión ofrece a posibilidade de escapar do horror que nos rodea e buscar senso para as nosas vidas”.

Á parte das matizacións referidas á historia, nas que aquí non imos entrar e que moi parcialmente as anteditas críticas analizan, cómpre reparar na presentación que da relixión fai esta historiadora e na que equipara a súa función á da arte, ou á da busca de “experiencias transcendentes” que parecen achegarse a aparentemente simples modalidades de consumo. Así e todo, o que si nos parece fundamental diante desta concepción da relixión é clarexar que o que se está a discutir cando se fala de “buscar senso para as nosas vidas” non só é dunha “moda”  que “nos faga saír momentanemamente de nós mesmos”, o que se está a postular novamente resulta ser unha cuestión fundamental non só na historia senón no presente: a lexitimación da política pola relixión.

800px-1831Hummel_Granitschale_im_Lustgarten_anagoria

Despois desa opera magna de Hans Blumenberg titulada A lexitimación da Idade Moderna, pensamos que queda ben argumentada que a diferenza esencial entre a Idade Moderna e o Antigo Réxime é que a primeira prescindiu da necesidade da relixión como lexitimadora da organización do mundo, ou da pólis. Na Idade Moderna, a política está lexitimada polos cidadáns e as cidadás, sen necesidade dunha autoridade transcendente allea a eles que a sancione validamente; na modernidade, a noción de representación vincula a lexitimidade coa decisión da cidadanía.

Por ese motivo, parécenos pertinente lembrar aquí un dos títulos publicados por Euseino? Editores, A música das esferas, de Carlos Lema, no que se dedican o capítulo titulado “O culto do Ser Supremo” e a addenda “Orde do mundo, secularización e progreso” a analizar o proceso da lexitimación moderna e a contrapoñer criticamente diferentes interpretacións, entre elas as de Blumenberg, Arendt, Agamben, Koselleck e Löwith.

Sobre ese mesmo asunto da divindade e da súa relación co mundo, achegamos a seguir un artigo no que o autor do devandito libro, partindo dun ensaio de Anna Longo que se publicará no número de setembro de Anotacións sobre literatura e filosofía, expón de xeito sintético a necesidade de superar a idea de ateísmo, precisamente por estar vencellada en exceso á existencia da relixión, isto é, porque é preciso postular unha concepción da divindade allea á relixión, que non teña función lexitimadora e que sexa compatible coa razón: a de que Deus xa non é o garante dunha orde necesaria que forma parte dun totalizable posible senón que constitúe un dos feitos absolutamente continxentes, entre outros. Pois todo se pode producir sen unha razón primeira, incluso un Deus.

♦

 

A INEXISTENCIA DIVINA, OU A SONATA MODERNA

por Carlos Lema

 

Estou a traducir un ensaio da filósofa Anna Longo titulado “Deus fóra dos límites da crítica kantiana”. Nel faise unha interpretación da tese de doutoramento escrita por Quentin Meillassoux sobre “A inexistencia divina”. É da inexistencia divina propiamente dita, non só do ensaio de Longo e da tese de Meillassoux, do que se vai tratar neste artigo.


O realismo da Paixón

Para podelo facer, cómpre partir do que Hans Blumenberg chamou “realismo da Paixón”; realismo que, na interpretación deste autor, resulta ser o sinal do mesmísimo comezo da modernidade: o ser humano como fracaso de Deus. O fracaso da creación consiste na aparición da humanidade, da finitude, en suma.

Ese fracaso acontece porque o todopoderoso non é quen de “cumprir a intención digna de Deus… non se esnaquiza contra o mundo desque o crea senón que soamente se esnaquiza nel: ese é o tema da Paixón. Sexa quen sexa ese personaxe sufrinte e morrente, o ‘Fillo do home’ e o ‘servidor de Deus’… ninguén sabe exactamente o que significa cada un deses atributos: nel, Deus é abandonado por si mesmo.” (La Passion selon saint Matthieu, p. 19)

Pódense atopar doadamente razóns para ese abandono en que, segundo o relato bíblico, Deus permitiu que a morte se introducise no mundo ou, na interpretación que dá Paulo, como consecuencia do pecado. En realidade, o Creador esixía da súa “imaxe e semellanza” que esta renunciase a ser como era el mesmo. Sexa como for, desde ese momento, tentación e limitación están forzosamente vencelladas. Lutero tiña razón cando, na décimo sétima das súas teses, a titulada “Contra a teoloxía escolástica” (1517), afirma: en virtude da súa natureza, o home non pode querer que Deus sexa Deus (Non potest homo naturaliter velle deum esse deum); polo contrario, el deséxase a si mesmo como Deus e como Deus do Non-Deus (Immo vellet se esse deum et deum non esse deum). Non se trata de ateísmo senón do desexo de ocupar a posición do Deus único. Desde ese momento, a rivalidade só pode ser absoluta.

En consecuencia, non ten por que asombrarnos que a cuestión do suxeito —e con ela entra en xogo o correlacionismo, ou acceso ao mundo a través do suxeito— estea presente no “realismo da Paixón”, pois do fracaso de Deus todopoderoso xorde a posibilidade, como potencia, do Deus do mundo. O destino do creado xa non vai ser a Salvación senón o mundo mesmo: “a eiva amarga da morte”, e traduzo libremente a Blumenberg.

Esa amargura do Ser Humano, provocada pola inexistencia divina, pódese representar de xeito perfecto se a trasladamos aos tres movementos da forma sonata; a única forma artística, xunto coa novela, propia da Idade Moderna, xa que nela se representa o que Hegel denominou Aufhebung (que aquí poderiamos emparentar coa modulación musical), ou variación sen modificación da substancia:

1) Exposición do tema: o cristianismo como Salvación individual, de cada consciencia en solitario. O “realismo da Paixón” é o que a fai posible; xa non é Deus todopoderoso quen salva, é Cristo, é un ser humano.

2) Variación e desenvolvemento do tema: a Revolución de 1789 crea unha relixión universal, os Dereitos do Home como Ser Supremo, relixión que ocupa a posición do cristianismo tras o fracaso da Salvación anunciada por este último.

“Despois da extinción das espectativas escatolóxicas, a culpabilidade persoal convertérase no drama da vida individual, outra volta entregada á multiplicidade dos seus aspectos, por oposición á simplicidade do devandito pecado orixinal.” (ibid., 54)

3) Reexposición do tema e final: tras o fracaso da relixión humanista, Mallarmé intenta outra vez salvar o suxeito a través do Libro, do Poema, da Literatura como relixión absoluta porque dependería da salvación polo azar absoluto dunha arte codificada numericamente. (Sintentizo a conclusión do libro de Meillassoux sobre Un coup de dés: o caos é a única posibilidade de orde, i. e., de salvación, xa que a necesidade da continxencia das leis é, en definitiva, a única posibilidade de absoluto, a salvación do mundo está na mesma continxencia como lei única do universo.)

Seguindo esta interpretación, o rito devén poesía, ou carisma, xa que a poesía é carismática en tanto é a expresión do suxeito (o paradigma: Hölderlin) e, ao cabo, esta dá en narración; na novela-xénero, a cultura é unha variación sobre o suxeito como alicerce do pacto social moderno, como legalidade das formas a priori de representación kantianas, dos conceptos. De aí que a novela sexa a única forma literaria que logra anular a distinción falsa entre cultura humanista, ou “alta cultura”, e “cultura de masas”, ou produto da industria cultural. Pola contra, a poesía acabará por ser a continxencia que se xustifica como algo revelado. Para non fracasar, o poema —hoxe— debería carecer de expresión (non ter relación co suxeito nin coa comunidade), ou debería ser expresión dunha linguaxe azarosa, i. e., asignificativa coma a combinatoria numérica da música.

Logo o realismo da Paixón remata nese “encaixe de liques” (collo prestada esta frase dun poema inédito de Chus Pato) que é a sonata moderna: a representación do Eu é a divindade salvadora fronte a ese final eterno e repetido da morte. Velaí a consecuencia da expulsión do Paraíso.


Un Deus continxente 

Así e todo, as consideracións que fai Anna Longo sobre a inexistencia divina postulada por Meillassoux vannos levar á asunción do innecesario da salvación.

Segundo Anna Longo, Meillassoux explícanos que, no sistema kantiano, precisamente para dar conta da representación dun mundo racionalmente determinable, a razón acaba por levar á produción da idea de Deus, incluso na imposibilidade de probar a súa existencia. Deus sería “o ser de todos os seres, a totalidade das condicións para pensar os obxectos en xeral en tanto que estes me poden ser dados; a unidade sintética absoluta de todas as condicións de posibilidade das cousas en xeral” (Kant, tomo II, 48). O Ser Supremo é daquela a totalidade do posible que é a condición da experiencia posible, quere dicir, do feito de que se lle dea un contido á determinación formal das categorías.

Esa idea de Deus corresponde á da totalidade do substrato da determinación universal, isto é, ao fundamento concreto de todas as determinacións posibles, en relación co cal cada cousa é limitada en positivo polos atributos que posúe e en negativo polos que non posúe (vid. Kant, II, 273). Dito doutra maneira, a razón acabaría por levar a supoñer, como condición de posibilidade da determinación a priori, un ser que “contén dalgún xeito a provisión enteira da materia da que se poden coller todos os predicados das cousas, que por conseguinte só é a idea dunha totalidade real (omniudo realitatis)” (ibid., 275).

Mais, se admitimos, tal como demostra a argumentación de Meillassoux, a verdade racional da continxencia de toda cousa, a razón xa non ten necesidade da idea de Deus nin como principio de razón que converte as leis en necesarias nin como suma total do posible e condición da representación. Aínda máis, se soamente pode existir o que non é contraditorio, i. e., todo aquilo que non é necesario e, polo tanto, só pode existir o que é continxente, entón o ser necesario non pode existir porque, sendo contraditorio, abrangue todos os predicados de todas as cousas. Como moito, o que pode existir sen necesidade é un Deus continxente e inmanente.

Velaí o paso do posible, como fundamento dese mundo ordenado polas leis necesarias, ao virtual, como caos que permite a actualización dunha infinidade de mundos cuxas leis son absolutamente continxentes e que obriga a unha transformación da idea de Deus. Deus xa non é o garante dunha orde necesaria que forma parte dun totalizable posible senón que constitúe un dos feitos absolutamente continxentes, entre outros, que poden xurdir do virtual en tanto que conxunto non totalizable. Todo se pode producir sen unha razón primeira, incluso un Deus.

Dese xeito, xa non é unha fe irracional a que pode soster a crenza nun absoluto certo senón que é o coñecemento racional da continxencia absoluta de toda cousa o que lexitima a esperanza na aparición dun mundo gobernado por un Deus que cumpra a xustiza para os vivos e para os mortos. Tal é o senso propio da expresión “inexistencia divina” como a interpreta Anna Longo en “Deus fóra dos límites da crítica kantiana”.

 

Bibliografía

Hans Blumenberg, La Passion selon saint Matthieu, París: L’Arche, 1996.

Emmanuel Kant, Critique de la raison pure (1781/1787), París: Librairie philosophique de Ladrange, 1846.

Anna Longo, «Dieu hors des limites de la critique kantienne», ThéoRèmes  [En liña], 6, 2014, publicado o 19 juin 2014, consultado o 28 xullo de 2014. URL : http://theoremes.revues.org/618 ; DOI : 10.4000/theoremes.618. A tradución galega hase publicar en setembro en Anotacións sobre literatura e filosofía [En liña], nº 10, 2015 [ISSN 2340-8537], Euseino? Editores, URL: https://euseinoeditores.wordpress.com/anotacions-sobre-literatura-e-filosofia/

Quentin Meillassoux, L’inexistence divine, tese de doutoramento baixo a dirección de Bernard Bourgeois, Universidade de Paris 1, 1996. Microficha establecida e reproducida polo Atelier national de reproduction des thèses, Universidade de Lille III.

Quentin Meillassoux, Le Nombre et la sirène. Un déchiffrage du Coup de dés de Mallarmé, París: Librairie Arthème Fayard, 2011. [Un ensaio extenso de Meillassoux sobre o mesmo tema, titulado “Un Coup de dés, ou a divinización materialista da hipótese”, publicarase proximamente na colección Rúa do Sol, de Euseino? Editores.]

Quentin Meillassoux, Tempo sen devir (seguido de “Continxencia e liberdade, unha comparación entre materialismo especulativo e ciencia experimental”, por Anna Longo), traducidos do inglés e do italiano por Carlos Lema; Vigo: Euseino? Editores, 2014.