O novelista Xelís de Toro é un dos escritores que na década de 1990 publicou algúns dos libros máis singulares e anovadores entre os que daquela se comezaron a editar na narrativa galega. Autor de Os saltimbanquis no paraíso, unha das primeiras novelas nas que se falaba da emigración da xente nova, dos espíritos artísticos, á busca doutras portas abertas na cultura. Endebén, este autor aínda conserva ese espírito afouto, atrevido, tanto como para escribir nos tempos que corren unha novela titulada Etceteramente (Xerais, 2022) que, en realidade, é unha antinovela. Ou unha novela sobre a imposibilidade de escribir novelas.

Precisamente por iso en Euseino? tivemos a ousadía de lle pedir a Xelís de Toro todo o contrario do que el adoitaría escribir. Un décalogo… da novela. Porque é o único novelista deste país que se atrave a presentar unha obra —unha antinovela, no senso das Antimémoires, de André Malraux: “Presque tous les écrivains que je connais aiment leur enfance, je déteste la mienne”— propoñendo un debate sobre o sublime.

Neste “antidecálogo”, o imposible escritor que é Xelís de Toro escribe do dificilmente esperarable: dun gato, dun martelo, dunha cama, unha porta, e dunha ponte, un xerador, dunha chave inglesa (de Toro, cómpre dicilo, ten esa retranca educada dos ingleses de cerna) e… dun espello. Repárese no uso diferente que Stendhal lle deu ao espello (“Unha novela é un espello que se despraza a carón dun camiño longo”) e do que lle deu Lewis Carroll, para quen había que atravesalo, a realidade estaba do outro lado. O noso autor propón facer as dúas cousas ao tempo.

Sección coordinada e editada por Iván García Campos. 

♦

Dez chaves para unha porta aberta

1) Un gato. Dise do gato que ten sete vidas mais ninguén o sabe, ninguén o explica, ninguén o entende, con todo, o gato introdúcese na nosa vida como un animal que ten sete vidas, aínda que non as ten. Ese é un pinchacarneiro mental, un chimpo no aire, un equilibrismo racional irracional. Ese alento que nos conecta co misterioso e inexplicable é o que eu pido. Non utilizo a palabra novela por se acaso está morta. Prefiro a palabra libro porque un libro é un obxecto, cóllelo coas as mans, sei da súa existencia; a novela non sei o que é, se foi, se será, só sei que as súas posibles sete mortes deron para escribir moitos libros.

2) Un martelo. Unha das ferramentas humanas primixenias. O martelo utilizábase as máis das veces para crebar as cabezas dos individuos das outras tribos e algo menos para crebar as cascas dos froitos secos. O martelo esnaquiza, inventa anacos do que estaba enteiro, fainos interrogar polo miúdo e polo grande, polo que foi e xa non é, polo que fixemos ou nos fixeron. O martelo, se o colocas coa cachola de ferro arriba, poslle un punto abaixo e lle botas unha miguiña de imaxinación, ata semella un signo de interrogación. Se non fai cachizas das nosas cabezas nin fai preguntas, esa novela non é un martelo.

3) Uns óculos. Así se chama no galego do sur aos lentes e, como algunha vez lle escoiteiá a miña avoa Dolores, tamén chamada madriña, “antiparras”… ou sería a miña imaxinación? Pero eu gusto da palabra óculos. Os óculos serven de metáfora do acto de mirar. Eses vidros graduados serven de ponte e obstáculo entre quen mira e o que é. A novela é só unha novela, nunca é o que é. A novela fala de si mesma, non obstante semella que fala de o que é. A novela é coma uns óculos para mirar que se embazan co noso alento, que distorsionan a ollada.

4) Un lapis. O meu obxecto talismán. Un lápis ofréceme o que eu preciso no acto de lectura-escritura; escribe, borra, suliña e risca. Utilízase coa man, que se comunica a través dos nervios do brazo co cerebro. Une o corpo coa mente sen preguntar que foi primeiro. Calquera novela é produto dun acto, a dun individuo que pasou horas e días, semanas, meses e anos diante dun caderno cun lapis na man. O lapis está relacionado co acto da escritura e tamén nos lembra que, como a podemos borrar, a lecto-escritura nunca é definitiva, sempre é un proceso. Un libro continúa sempre noutros libros e tamén é a continuación doutros libros.

5) Unha cama. Samuel Taylor Coleridge insistiu en que o seu poema “Kubla Khan” lle veu enteiro nun soño ata que alguén o espertou e perdeu o final. A novela pode ter a capacidade inversa, permitirnos entrar nun mundo alternativo á realidade, semellante a un soño, unha separación temporal do mundo real.

6) Unha ponte. Estrutura de enxeñería que permite unir o que está separado. Para que a ponte funcione ten que combinar con éxito dúas forzas opostas, a compresión dos materiais e a extensión ou alongamento. O libro-novela é unha ponte, unha estrutura que permite unir e comunicar a quen escribe e a quen le. Ten que conseguir esa forza interna que lle dea unha entidade e tamén debe alongar o espazo, levarnos dun aquí para un alá. Se ficamos no mesmo sitio onde estabamos antes, entón a novela será novela pero non é ponte.

7) Unha porta. A cuberta dun libro é unha porta, unha porta dunha casa, dunha edificación construída por alguén para nós habitar nela. A porta permítenos entrar mais no interior podemos atopar de todo, obstáculos nos corredores, outras portas abertas ou pechadas, cuartos revoltos ou ordenados, caixas de música, sorpresas, etc. Poida que a casa teña un guía que queira dicirche como tes que habitar ou como tes que ler, non obstante, quen le debe tomar as súas propias decisións. O edificio debe ser habitable, debe ofrecer un espazo para que quen entre o poida facer seu, para que se sinta na súa propia casa e non como unha visita non desexada ou un inquilino que ten que pagar aluguer.

8) Un xerador. O interesante deste trebello é que a súa función é que funcionen outros aparatos, non é para si senón que é para outros. Estes son os libros que me interesan, libros que crean enerxía abonda para que nazan outras escrituras, outros libros, outros traballos, outras ideas, outros proxectos, o libro xerador de ideas. 

9) Unha chave inglesa. En inglés hai unha expresión, to throw a spanner in the works (botar unha chave inglesa na maquinaria/nas engrenaxes), que se di cando sucede algo ou alguén fai algo que estraga un plan e todo se esboroa. A chave inglesa fai que as engrenaxes non poidan traballar como se esperaba. Un libro-novela pode ter unha grande utilidade se logra facer que a constante repetición, a maquinaria cultural que vai sobre os campos acomodados, repetitivos e constantes, escangalle, rompa, e haxa que buscar outras maneiras, construír algo novo.

10) Un espello. Mirarse nun espello é un acto máxico, ese reflexo dun mesmo é unha pantasma, un outro eu. Para min é un abismo, é atreverse co baleiro. Ao ollarme nun espello síntome só, non hai escapatoria, un está só. Se algo de interese ten unha novela é que nos invita a un acto solitario, a ese recoñecerse só no mundo. Cando un escribe e cando un le atópase diante do baleiro. No abismo do non ser. Conéctanos coa nosa saudade primixenia. Se non se logra iso, mellor escachar o espello, aínda que iso disque dá mala sorte.

♦

Decálogo da novela

• “A novela como forma de vida”, por Xosé Monteagudo
• “Función e flexión”, por Antonio Piñeiro
• “Metamorfoses da ficción”, por Anna R. Figueiredo
• “O nome da illa”, por Berta Dávila
• “Un poliedro infinito”, por Santiago Lopo
• “A narrativa como disciplina artística”, por Iván García Campos
• “Realidade e compromiso na ficción narrativa”, por Carlos Lema
• “Un diálogo contigo”, por Rosa Aneiros
• “Unha teoría do inexplicable”, por Diego Ameixeiras
• “Unha realidade intuída”, por Antón Riveiro Coello
• “Elixe a túa aventura”, por Cecilia F. Santomé
• “¿Escribir desde fóra?”, por Alberto Lema
• “Cigarros de chocolate”, por Xurxo Borrazás