Representación epistemolóxica e materia caótica

O xeólogo e ensaísta Óscar Pazos, coma nos artigos anteriormente publicados Tempo inerte e O tempo e a forma no antropoceno, propón agora unha reflexión sobre como o tempo se incorpora á materia creando un rexistro concreto de sucesos. Non hai materia xeolóxica sen memoria, non hai proceso sen rexistro, e non é posible que o rexistro non se altere.

Mais o tempo queda incorporado das formas máis sutís, mesmo chegando á total condensación da materia na pura forma, coma unha memoria topolóxica. O tempo condesado nas simetrías dos cristais, nas superficies das rochas e nos límites das series e secuencias é un tipo de “memoria” da que collemos a información que nos permite reconstruír un “pasado” xeolóxico. Neste artigo, trátase unha realidade experimental nova, inaudita e apenas comprensible para a maioría de nós: os cristais de tempo. Tentando imaxinar eses cristais de tempo dende a experiencia xeolóxica, o autor bota man do coñecido paradoxo do devir heraclíteo, o da metáfora dun río que nunca é o mesmo río.

Cristais de tempo

En 2012, o Premio Nobel Frank Wilczek teorizou sobre a existencia de cristais de tempo nos que as simetrías se materializarían na dimensión temporal en troques de facelo no espazo coma os cristais ordinarios que coñecemos. As súas teorías axiña se aprobaron e hoxe eses cristais temporais son realidades experimentais, aínda que fuxidías, apenas faíscas cuánticas criadas nos aceleradores de partículas. Polo de agora, non sabemos de nada diso na realidade, se é que alguén está nesa procura. Sexa como for, o salientable destes cristais de tempo é que, de feito, o tempo non pasa por eles ao ficar pechado na propia simetría coma nun xogo de espellos.

En aparencia, os cristais de tempo poñen do revés o ser-non-ser heraclíteo, compórtanse coma un río en movemento que segue sendo sempre o mesmo río aínda que o temporal non se chega a concretar, non se rexistra, simplemente é. Se puidesemos cruzar un río de tempo, fariámolo sempre no mesmo momento mais, se callar, non da mesma forma. É obvio, os cristais do tempo teñen marabillados os físicos e tamén os teñen preocupados na súa busca de os facer cadrar co segundo principio da termodináica, cousa que non está resolta. Abofé, a sensacional descuberta desafía o ser-non-ser heraclíteo tanto coma a nosa experiencia cotiá, secasí nun sentido distinto.

Contradicir a Heráclito resúltanos unha experiencia trivial amais de necesaria para acadar a continuidade e non sucumbir nun caos cognitivo. O río que cruzamos a diario é sempre o mesmo río, e así ten que ser para saber percorrer o camiño de volta. O seu circunstancial carácter non muda a repetida experiencia de cruzármolo cada día, leve máis ou menos auga, veña cunha enchente ou mansío. Ímolo facer de distinta forma mais sempre cruzamos o mesmo río. O sofisma heraclíteo pon en cuestión esa nosa experiencia cotiá do mundo, que semella máis o que sería un perfecto “cristal de espazo” polo que non pasaría o tempo, sendo sempre perfectamente igual a si mesmo.

Aprender xeoloxía é un xeito coma outro calquera de enfrontar o caos cognitivo para crear unha orde intelixible, secasí a relevancia dos límites na orde xeolóxica é moito máis ca unha necesidade, é unha evidencia sensitiva, visual, mesmo corporal, táctil. Ocórreseme que a música ofrece unha experiencia corporal, nese caso sonora, igualmente sensitiva dos límites metida nos ritmos, acordes, escalas tónicas, etc., mais a música ten lugar esencialmente no tempo e a súa dimensión espacial é problemática. Pola contra, a miúdo os límites xeolóxicos pódense ver, atravesar e apalpar, e as súa xeometría son os dentes de chave que nos abren a dimensión temporal. Velaí que descifrar a orde xeolóxica é, no inicio, unha aprendizaxe dos límites espaciais que envolven os tempos. E aquí a ontoxénese da aprendizaxe persoal reproduce a filoxenia da epistemoloxía da ciencia.

No revoltallo de rochas informes, apenas diferenciables unhas doutras, adoito esmagadas e remexidas, os límites son o abecedario da aprendizaxe xeolóxica. O recoñecemento dos minerais comeza tamén coas caras ben definidas dos cristais máis regulares: a forma xeométrica como manifestación da substancia mais tamén do tempo, por exemplo, nas pátinas, brillantes ou máis deslucidas que notamos nesas superficies. A orde secuencial das camadas sedimentarias definidas por límites ben paralelos e ordenados conforme a un sentido temporal —o máis vello, abaixo, o máis novo enriba— non só é o fundamento da xeoloxía básica que hoxe se aprende na escola, foi tamén a primeira guía xeolóxica dunha ciencia en formación e que, de feito, naquela altura non semellaba poder facer outra cousa que ordenar no tempo a secuencia de sucesos máis ou menos sorprendentes. Mais, unha vez aprendida a orde sedimentaria ideal, a aprendizaxe pasa ás dobras, cortes e crebas, a recoñecer as fallas e as deformacións xeolóxicas e os seus signos, atendendo entón ás puras xeometrías e formas dos obxectos xeolóxicos para resolver a deconvolución do revoltallo de xeometrías pregadas e escachadas outra vez ao estado ideal de camadas sedimentarias superpostas, as novas enriba das vellas.

E así foi como nun ambiente epistémico de aceleración e novidades, o xeito en que James Hutton definiu en 1787 a disconformidade angular que leva seu nome, entre o Silúrico e o Devónico e Carbonífero de Escocia, converteuse nun fito fundacional da ciencia xeolóxica. E aínda hoxe, a resolución dos “cortes xeolóxicos” é unha esixencia curricular case que litúrxica para os estudantes galegos do bacharelato de Ciencias; de feito, por formar parte estes problemas das oposicións do propio profesorado. A episteme actual tende a reproducir a filoxenia da propia ciencia.

Secasí, a definición dos límites xeolóxicos non é un simple constructo epistémico: moito do traballo e da investigación xeolóxica aplicada concrétase na súa pescuda e cartografía. Na investigación xeomineira, por exemplo, todos os esforzos van dirixidos a definir os límites do xacemento e o obxectivo principal da xeoloxía económica é concretar os límites entre recursos probados, posibles e potenciais. Certo que na dificultade temos tamén a evidencia destes limites non seren xa triviais, polo contrario, ben sutís e esquivos.

Procesos formativos e destrutivos

Así e todo, volvendo ao caso simple dos cortes xeolóxicos, a súa deconvolución tampouco ten propósito restaurativo, ou apenas, pois o interese non é tanto recuperar a situación inicial como reconstruír o propio proceso de deformacións que creou o revoltallo. E velaí que, en último termo, o obxecto da xeoloxía non son os sedimentos, non son as rochas vellas, non son os minerais, nin sequera restaurar o pasado, son os procesos que forman as rochas e as transforman, son os procesos formativos e destrutivos do planeta. De non ser así, a xeoloxía non había ser máis ca un simple colecionismo de rarezas e curiosidades naturais, unha busca de tesouros, ou unha simple crónica de sucesos. Ao pasarmos dos obxectos e os sucesos para estudar os procesos é cando entramos, xa de verdade, na xeoloxía.

O sofisma de Heráclito tivo o valor de se formular no intre en que os filósofos gregos pretendían obxectivar o coñecemento. Heráclito facía crítica do idealismo filosófico xusto na súa alborada. Mais, de certo, a súa ontoloxía do ser-río como devir, percurso ou discurso, cadra ben co que son os procesos xeolóxicos que atravesan o espazo e o tempo. Tampouco para a xeoloxía hai un río ideal, unha entidade metafísica ou unha lei matemática necesaria. A xeoloxía non é platónica. A xeoloxía é unha ciencia sen leis nin fórmulas, polo que tampouco ten excepcións, apenas anomalias. Na xeoloxía impera a casuística. Dese xeito, nin hai un río que sexa modelo de todos os ríos nin un rio pode ser modelo de seu. O Miño non é o mesmo río hoxe que hai dez millóns de anos mais tampouco no seu nacemento no Pedregal de Irimia e na súa foz na Guarda ten o Miño moito que ver consigo mesmo. E non quere dicir isto que na xeoloxía impere o relativismo, que moitas veces se confunde co feito de non haber leis fortes: pecisamente, os procesos xeolóxicos non son arbitrarios porque están vencellados a circunstancias e contextos materiais concretos.

E velaí a cuestión. Que un río fique a ser o mesmo río despois de que pase un instante ou dez millóns de anos, malia ser evidentemente outro río, ten que ver coa súa memoria xeolóxica. Un río é o mesmo río que foi en tanto discorre pola sua propia memoria xeolóxica, escrita nas fendas que o abrollaron, labrada nas rochas que erosionou, impresa nos vales que el escavou e acumulada nos sedimentos que amoreou.

Memoria é toda aquela información do pasado incorporada na materia e a partir da cal podemos reconstruír un pasado xeolóxico, facer unha historia xeolóxica. É dicir, toda a forma da materialidade que permite saber do río é memoria xeolóxica do río.

O río encana na súa propia memoria. Toda a xeoloxía do río fala da súa representación, resumida —condensada— nunha paisaxe. A paisaxe do río vai dende as montañas ata o mar, cubrindo toda a bacía fluvial, os vales (non só os leitos) mesmo meténdose baixo terra… Todo iso é a memoria do río, ao que se lle podería chamar ser-do-río en contraposición ao que sería o fluír-do-río. Por tanto, o río na mirada xeolóxica vai alén do río-proceso, do río-fluir, río-devir heraclíteo. A continuidade que non hai neste río-proceso, na auga do río sempre a mudar nin nas pedras que rolan, está na memoria xeolóxica do río: o leito, a bacía, as erosións e sedimentos que acumula… Todo iso forma un continuo co que as representacións humanas dan coherencia ao río no tempo e no espazo. Só desde o punto de vista humano, o ser do río non é a materia instantánea, é a sua memoria xeolóxica.

De aí que o paradoxal cristal de tempo nos debruce nunha contraintuitiva descorrelación entre espazo e tempo, pois se estamos afeitos á ficción dunha paisaxe fixa nun tempo que pasa, nese estraño universo a experiencia sería a de transitarmos o espazo sen pasarmos o tempo. A cuestión que xorde na miña perspectiva xeolóxica, claro, é que clase de memoria deixaría ese devir puramente espacial. Podémolo imaxinar? Podemos, por acaso, ter unha perspectiva da paisaxe deixada por un río remontando o seu propio tempo? Acho que sería unha experiencia onírica, como atravesar unha paisaxe sen mudar a nosa posición relativa, ou revivir unha experiencia sen ter memoria dela, o famoso déjà vu. E este é o tipo de memoria que eu esperaría atopar nas rochas dunha “terra de tempo”, unha memoria onírica, dubitativa, fuxidía, irrepetible e, ao cabo, non moi diferente da nosa memoria humana.