Carlos Lema, o seu editor galego, escribe sobre o autor de Brooklyn Follies
En lembranza do recentemente falecido escritor norteamericano, recuperamos dous escritos de Carlos Lema, o seu editor galego desde que en 1996 publicou Mr. Vertigo en Sotelo Blanco ata 2012, data de Diario de inverno, último título de Paul Auster publicado no noso idioma, desta volta pola Editorial Galaxia, onde Lema foi Director de Edicións e responsable da publicación de seis obras máis do novelista: Brooklyn Follies (2005), Viaxes no scriptorium (2006), Un home na escuridade (2008), Invisible (2009), Sunset Park (2010) e o guión de cinema A vida interior de Martin Frost (2007).
O editor, ademais de escoller aAntón Dobao, no caso da primeira das obras, e aEva Almazánpara realizar a tradución das restantes, escribiu as presentacións de cuarta de cuberta de todos os títulos e reflexionou respecto da obra de Auster nun ensaio sobre o xénero da novela.
Achegamos aquí a cuarta de cuberta de Mr. Vertigo xunto cunha pasaxe dese ensaio, titulado “Contra a novela. Hipóteses sobre a narración como sentido” e incluído no libro de Carlos LemaIndeterminacións, publicado por Axóuxere Editora en 2012.
“A vida e a arte eran inseparables para el: realizarse na súa arte significaba a plenitude en tanto que ser humano. Non escribía para obter recoñecemento senón porque a súa propia vida dependía de o facer.” Así describe Paul Auster, no seu libro de ensaios The Art of Hunger (“A arte da fame”), a figura de Franz Kafka, unha descrición que se pode aplicar á figura do protagonista de Mr. Vertigo, o artista da levitación. Tanto o título “A arte da fame” coma o tema da levitación —unha especie de funambulismo absoluto— son referencias á obra do autor da Metamorfose.
Cuberta da edición galega de Mr. Vertigo, deseñada por Fausto Isorna, e dúas páxinas da edición francesa do ensaio de Auster sobre Kafka con anotacións manuscritas de Carlos Lema.
A arte de combinar vidas (do ensaio “Contra a novela”)
Auster compón a base de retrincos. Almacena historias e bota man delas para crear personaxes. Un mesmo personaxe está feito a partir de varias historias diferentes que Auster empata sen medo a que se vexan os trazos de unión porque é a identidade (múltiple) do propio personaxe a que lles dá cohesión, verosemellanza. Por iso as súas novelas son sorprendentes, porque un personaxe pode conter varias historias, sucesivas, que mesmo poden ser contraditorias entre si porque quen as solda para o lector é o nome (ou a idea) do personaxe. Por iso as súas novelas enchen tanto o lector, porque pasan moreas de cousas, un único personaxe pode gozar da sorte de dispoñer de dous ou máis destinos, de dúas ou máis historias. A narración está ao servizo dos personaxes (character é destino), e estes ao servizo do lector. A habelencia principal de Auster é saber escoller a historia que cómpre en cada impasse da novela para saír airoso ata o seguinte cul de sac. A característica principal de Auster é a paciencia. Escritor paciente, agarda (e garda) a que as historias almacenadas poidan cumprir unha función, poidan engadir novidade a un personaxe, acabar de desenvolver unha historia, facer que un destino que semella esgotado volva renacer. De aí a función do azar, de aí as dobres vidas e as segundas oportunidades, de aí as repentinas aparicións de personaxes que só se citaran ocasionalmente, como quen non quere a cousa, de aí que un personaxe escuro, sen historia, poida cobrar de repente protagonismo. Auster confía na paixón do lector, na forza do relato, na verosemellanza que garante o feito de que nas súas novelas non existe, é inconcibible, un personaxe sen biografía. O lector quere ler (o acto de abrir un libro, cómpre non esquecelo, é unha decisión chea de confianza… no propio libro) e Auster relata historia atrás de historia para satisfacelo. A unidade da linguaxe de Auster non é a palabra, é a historia. A sorpresa na obra de Auster non é tal, a sorpresa é o efecto de historias diverxentes aplicadas a un personaxe converxente. O imposible sería non sorprender. Coma o prestidixitador, Auster sorprende para enganar, para que o lector nunca queira mirar que hai debaixo da chistera.
Cuarta de cuberta de “Mr. Vertigo”
Paul Auster (Newark, 1947), amais de como traductor de literatura francesa e poeta, deuse a coñecer nos EUA como novelista con City of Glass (1985), o primeiro volume da súa triloxía sobre a cidade de Nova York. Xunta Moon Palace, The Music of Chance e Leviathan, Mr. Vertigo (1994) salienta do conxunto dunha obra que ultimamente abrangue guións de películas coma Smoke e Blue in the Face.
A fascinación polas trampas do azar, a busca das coincidencias e o sentido das casualidades, todos eses fenómenos misteriosos que semellan saltar por riba do tempo, do espazo e da vontade dos homes para acabar tendo un significado oculto son os que Paul Auster utiliza para construír un mundo no que os encontros fortuítos se converten en destino: tal lle pasa a Walter Claireborne Rawley, un pillabán orfo de pai e nai que anda de esmoleiro polas rúas ata que un vello sabio xudeu, o mestre Yehudi, o encontra e lle promete que lle ha aprender a voar. E logo de probas iniciáticas dolorosas, mediante un adestramento cruel, despois dunha mutilación e de o soterraren vivo, Walt voa, levita.
A forza centrífuga do narrado en Mr. Vertigo —coches, estradas e teatros, linchamentos do Ku Klux Klan, secuestros, tiroteos e velenos; o Chicago criminal da depresión e a Lei Seca, o aborrecemento de despois da guerra— some o lector nesa mesma aprendizaxe, que ó cabo non é outra senón a dura aprendizaxe da existencia, da amizade, do amor e da morte.
Seica as novelas de Paul Auster, coma as fábulas antigas, agachan debaixo das palabras un consello, un segredo que ha valer para vivir. Porque se cadra a arte de andar polo aire é igual cá da vida: unha arte solitaria, froito dunha busca rigorosa, que nos aprende a ser leais ó propio destino —ese “peso” que, semellante á rocha de Sísifo, hai que asumir para podermos ser libres, para podermos levitar.
Pódense ler estes envois como o prefacio dun libro que endexamais escribín. […] Xogamos a carta postal contra a literatura, a inadmisible literatura. —Jacques Derrida—
Tarxeta postal da rúa Court con vista do edificio Ames e do Hotel Young, en Boston, ca. 1905.
Continuamos a publicación da selección de cartas entre os irmáns William e Henry James. Despois da primeira entrega (“O filósofo e o literato, 1”) formada por catro misivas do filósofo ao escritor, nesta segunda entrega publicamos outras catro cartas de William nas que opina crítica e abundantemente sobre a concepción e a práctica literaria de Henry, á que contrapón abertamente o seu xeito de escribir filosofía. Curiosamente, a última das cartas endexamais recibiu resposta, aínda que Henry James escribiu o 31 de maio de 1907 o seguinte: “Deberías recibir, despois dun pouquiño de paciencia, unha réplica ás túas ricaces e iluminadoras reflexións sobre o meu libro —unha réplica case tan interesante e bastante máis iluminadora ca a túa propia carta”.
Esta escolma da correspondencia ha rematar proximamente con tres cartas do autor dos Papeis de Aspern. A tradución fíxose a partir da edición The Letters of William James (The Atlantic Monthly Press, 1920). O emprego de puntos suspensivos sinala pasaxes que xa non aparecían recollidas na edición orixinal inglesa.
Traducidas do inglés por Uxía Felpeto como parte do Programa de Edición para Persoas Voluntarias realizado na Fundación Euseino? Tradución revisada e corrixida por Cecilia F. Santomé. Selección das cartas feita por Fernando González Gandára.
A longa carta da túa semana de Pentecostés en Londres chegou onte pola tarde e encargueime de lérllela a Alice e Harry mentres nos dispuñamos a tomar o té sentados no banco da fiestra con tal de aproveitar os últimos raios de sol do domingo. Teimas en ver a correspondencia connosco —e imaxino que con todo o mundo— coma se fose unha obriga. Paréceme que ultimamente —e sempre— vés cumprindo de marabilla e que, por moito que as túas cartas sexan a fête rachada dos nosos días, non me tes “no pensamento” decotío. Ese permanente sentimento teu de non ser quen de cumprir coas túas obrigas éche común na familia pero non deixa de ser malsán. Os horrores de non vivir en América —como moi ben denominas— non son algo que compartamos aqueles que si vivimos aquí. O telégrafo limítase a comunicar acontecementos impactantes; os “fogares felices”, os maridos e pais exemplares, o bo tempo, os homes de negocios honrados, as casas do trinque, as reunións de compromiso que teñen lugar á súa hora e outras tantas cousas que son as que compoñen en esencia o país non aparecen nunca nas comunicacións que se mandan. Obviamente, a desfeita de St. Louis foi arrepiante pero é moi probable que acabe “mellorando” a cidade. O verdadeiro mal aquí é esa parvada de onda que se meteu na cabeza dos que mandan —ese disparate sobre proteccionismo, a prata, o jingoísmo e tal—. É un caso de “mentalidade de colmea”. Calquera país é susceptible de sufrila se as circunstancias se alían na súa contra, e abofé que as do noso o fixeron. E éche moi complicado saír deste carreiro, poida que faga falta outra crise financeira para conseguilo —un método, nin dicir ten, ben caro—. Non sería menos toleada —aínda que considerablemente menos condenable— que a rusofobia de Inglaterra, que parece estar detrás das matanzas en Armenia. E ese é para min o maior crime que se lle pode imputar á nosa “gloriosa civilización”: a complicidade de Inglaterra —xa non digo das outras forzas— é imprescindible para que os turcos sigan ao seu.
Alugamos a nosa casiña, o inquilino vén pasadomañá. Alice, Tweedie e mais eu levamos unha semana tirando proveito dela e limpando tanto por dentro coma por fóra. Ela traballou igual ca un cabalo. Eu perdín dous días facendo un experimento psicolóxico con mescal, unha bebida embriagante que empregan algunhas comunidades indias nas súas cerimonias relixiosas —unha especie de gromo de cacto que lle subministrou o goberno dos Estados Unidos a algúns médicos, entre os que se atopa Weir Mitchell, que me fixo chegar un chisco para que o probase—. A el, tamén o mandou ao “país das marabillas”. Dáche unha visión das cores espléndida, calquera obxecto que poidas imaxinar adquire o esplendor dunha xoia nunca vista no mundo natural. Revolve algo o estómago pero —segundo di W. M.— iso é o de menos (ben sabes). Tomei un gromo hai tres días, estiven a piques de morrer durante vinte e catro horas e non tiven outro síntoma alén dese e da resaca do día seguinte. Haberá que dar por bo o asunto das visións!
Aquí, enchoupa o chan areento e non fai nada de lama. Esta casiña é unha curiosa mestura de tristeza e gozo. Da tristeza das cousas, pois cada unha delas foi feita coas nosas propias mans ou foi froito da nosa planificación á hora de renovar os mobles vellos. Non hai obxecto nesta casa que non teña conexión co pasado —os veráns de antes, a xente que morreu, a xente que non vai volver nunca etc.—; é incrible como iso lle encolle a un o corazón ao vir abrir a casa logo do seu letargo invernal.
Estiven lendo Idylle tragique, de Bourget, quen tivo o detalle de enviarmo; e, dende aquela, andei con Voïna i mir [“Guerra e paz”] de Tólstoi, que aínda non lera —cousa rara—. Direiche que, ao meu parecer, T. pásalle por riba a B. O marco moral de B. resúltame en certo sentido tan alleo, dunha obscenidade tan forzada que non semella formar parte en absoluto dun argumento de natureza moral. Logo están esas descricións súas, demasiado elaboradas, e as excesivas explicacións. Pero traen aparellados unha honestidade e entusiasmo por expresalo todo da mellor maneira posible, unha abundancia de epítetos e unha calidez que fai que che guste malia a chea de cousas impropias dun home de verdade sobre as que escribe. Entendo que en Francia os homes moi homes ocupan un estrato diferente pero —como di Rosina— el e mais eu non casamos moi ben…
Tólstoi é inmenso!
Ponme ledo que volvas estar inspirado e pretendas subir aínda máis o listón! Por principio, mantívenme á marxe da publicación por entregas da Atlantic, pois a miña intención é conseguila toda xunta. Non vou facer ningunha viaxe, non me dan os cartos para iso. Teño a oportunidade única de dar uns cursos de verán aquí polos que me pagan mil cincocentos dólares. Hei ter moito traballo o curso que vén e é moi probable que xa teña que viaxar o próximo verán. Ha ser, en todo caso, logo dun período máis propicio ca este, así que somme toute queda posposto ata novo aviso. De ir, abofé que me prestaría moito máis verte en Rye ca en Londres, que —hei de admitir— non me chama nada ultimamente. Gústame ver a cidade pero non me cadra pasar tempo alí. O único que me suxire é incomodidade e gasto de cartos… á marxe de verte a ti. Oxalá puideses ver o cómoda que puxemos por fin a nosa casa de Cambridge.
Alice, que está cosendo no cuarto mentres eu che escribo á luz da lámpada e cun bo lume bisbando na lareira, bérrame que che dea as grazas e que che mande todo o seu agarimo…
En Chocorua, a 6 de xuño de 1903
Queridísimo Henry:
A túa longa e interesante á par que emocionante carta escrita a máquina na que falas de vires chegounos onte á casa, e bulo por retractarme dos comentarios cos que pretendía disuadirte agora que coñezo a fondo os motivos. Os únicos que contemplara —medio cego como estou— eran a túa devoción fraternal e o sentido do deber patriótico. Para previrte contra esoutros, considerei que mellor sería presentarchos asociándoos á palabra “ovos” e a conmocións varias, de xeito que cando estas se producisen puidese dicirche que xa estabas avisado. Pero foi entender que o que che pide o corpo é, precisamente, esas conmocións a feixes e que o fin último e o obxectivo da túa viaxe é unha nova vida artística provisional cuxa lámpada máxica estea alimentada polo combustible do estilo de vida americano do século XX e esvaecérense todas esas miserables dúbidas miñas, substituídas polo entusiasmo de ver que aínda te sentes moi novo, receptivo e ávido de materiais en bruto e de experiencias. Dáme moitísimo ánimo e faime sentir a min tamén un pouco máis novo.
Resulta patético oírte falar tanto da túa carreira e de como vai ir costa abaixo mentres non dispoñas de material novo; o caso é que, coas sensacións que tes sobre ese novo material, auguro que has recuperar totalmente os folgos e esa efervescencia túa en canto leves a termo o proxecto. Esquece esas ideas inglesas que tes e pensa en América e nos americanos como o fan eles: sen dúbida, vivirás unha segunda mocidade. Por hoxe, non teño máis que dicirche que a devandita perspectiva nos enche de ledicia.
Agosto de 1904 marcará un excelente comezo. Apuntaríame a ir contigo ao sur —a Cuba, probablemente— pero, no tocante a California, témolles aos gastos.
Envíoche un libro conmovedor que escribiu un mulato que foi alumno meu, Du Bois, é profesor de Historia na facultade para negros de Xeorxia. Podes ler do capítulo VII ao XI para coñecer o ambiente da zona e esas cousas.
Levamos dez días nestas terras do norte. Non hai nada que empate o deleite físico de simplificar. Cada papado de aire é un pracer, por moito que a rexión estea secando por completo e os incendios a consoman. Dá mesmo vergoña estar así de ledo. Levamos cinco días cun fume tan denso que non vemos a outra beira [do lago]. Temos un peón de primeira, unha boa vaca, un cabalo xeitoso, un can, un cociñeiro, unha doncela etc. Vennos facer unha visita en agosto de 1904!
O teu sempre afectuoso,
W. J.
Na Universidade de Stanford, a 1 de febreiro de 1906
Meu querido H.:
Verdade é que deixei pasar tempo dende a anterior vez que a ti me dirixín pero andei enfrascado en importantes angueiras e ultimamente tiven que escribir moitas cartas por cuestión de negocios, así que non me quedou tempo. A última túa era unha espléndida réplica aos meus comentarios sobre a túa “terceira vía” e nela dicías que —co estridente que é o meu gusto— para a túa cabeciña pelada sería unha deshonra que a min me chegase a gustar algo que ti escribises. Moi ben! Pois limítate a escribir paramin e deixa á marxe iso de compracerme! Teño que recoñecer que en The Golden Bowl e The Wings of the Dove lograches adiantarte á moda, aínda que para iso usases un método perverso e unha extensión da que non son o único que se queixa.
Pero imos deixar iso! Permíteme que che relate tamén as miñas aventuras!
Cheguei aquí o día 8 —logo de pasar cinco días pestilentes nun tren sen ventilación e outro máis atrancado no Gran Canón do Colorado— e, polo de agora, deilles nove clases aos trescentos estudantes matriculados e aos cento cincuenta visitantes —parte deles, compañeiros—. Póñolle moito empeño, teño preparado un programa impreso e ben completiño; por primeira vez na miña vida, sinto que estou sendo un bo profesor. Non era sen tempo, logo de trinta anos de práctica! E heille sacar cinco mil dólares se dou aguantado ata o 27 de maio; fóra diso, creo que é un desperdicio de enerxía. Debería estar escribindo ese libro que levo pospoñendo unha eternidade e que, por culpa deste traballo, volve quedar adiado. Non son quen de escribir nin unha liña mentres estou facendo estoutra cousa. (A propósito: pola mañá, recibín un telegrama dese profesor Eliot preguntando se me gustaría dar clase como representante de Harvard na Universidade de Berlín durante o primeiro semestre do ano que vén. Non me deu mágoa rexeitar a oferta pero entendo que non debería rexeitar a de París caso de que ma fagan para o ano.) Está previsto que Alice veña en quince días. Teño collido outro pisiño que non está nada mal nunha das tres rúas comerciais da zona universitaria, perfecto para nós os dous —refírome a que ten equipamento abondo: unha boa cheminea na que dá o sol, un cuarto de baño, unha cociña pequena etc.—. E, tendo a pensión do outro lado para comer, ha ser coma ir de pícnic acabados de casar. Nin que dicir ten que Alice ha agradecer a simplicidade…
Ti xa viches este marabilloso lugar, así que aforro describircho. É un verdadeiro milagre, cunha forma de vida tan sinxela e un clima tan suave que non podo imaxinar un sitio máis exquisito para un profesor novo e ambicioso que pretenda deixar a súa pegada na civilización do Pacífico mentres é aínda maleable ou para calquera que queira ensinar e traballar nas condicións ideais durante oito ou nove meses e que logo poida marchar os outros tres para a costa leste ou para Europa. É utópico, cun tempo perfecto —noites frías, pero sen xeadas; o lume aguántase ben ata as dez da mañá, despois faise molesto—. Resumindo: o que se entende por “vida sinxela”, equipada con elementos básicos pero de primeira e de propiedade compartida. Claro que ten na súa contra a tremenda falta de presenza humana que hai nel —o silencio mítico resóalle a un nos oídos cando pon a orella— e o carácter eslamiado da xente. Alégrome de vir e, se Deus quere, hei saír con ben desta. De todos os xeitos, aló vai un mes xa. Cousa sabes de G. K. Chesterton? Acabo de ler o seu Heretics. Deixando á marxe o seu afectado uso da contradición, é un escritor tremendamente potente e un pensador profundo. O Kipps de Wells está ben.
Adeus. Claro que ti quedas respirando a néboa de Londres mentres a min me envolve o máis cálido resplandor. Cóidate.
Con agarimo,
W. J.
En Salisbury, Connecticut, a 4 de maio de 1907
Meu queridísimo H.:
… tiven tanto trafego —e a montaña de lecturas pendentes medrou tanto a causa diso— que polo de agora non atopara tempo de poñerme en serio co teu “American Scene”[sic], que, por certo, me parece unha obra absolutamente xenial no seu peculiar estilo. Es ben consciente de ata que punto a túa “terceira vía” formal se opón aos ideais literarios que enchen o meu vulgar peito de estilo “orsonián”1. A miña limítase a expresar un concepto por frase da maneira máis directa posible e a tirar para adiante, mentres que a túa evita chamarlle ás cousas polo seu nome e malla alentando e suspirando arredor delas ata espertar no lector —quen, se cadra, tivo xa unha sensación similar; que Deus o asista se non foi así!— a ilusión de que se atopa diante dun obxecto físico elaborado —coma no caso da “pantasma” da Polytechnic— en exclusiva con materiais intanxibles, aire e interferencias luminosas en forma de prisma proxectadas con moito enxeño coa axuda de espellos que sobrevoan o baleiro. O caso é que o consegues, cousa estraña! E o urdido de insinuacións e de referencias veladas que ti manexas de xeito exponencial ármalle tan ben o asunto ao lector que acaba facendo que calle —limitándose a engordar o antedito proceso— esa sensación semellante que leva tendo dende o principio. Coma o aire, a forza de sumarlle volume, chegará a pesar igual que un corpo de carne e óso. Así, a vaga sensación inicial que aquel ten —envolta nas vendas dun ambiente suxestivo— vai medrando igual que un xerme ata se converter en algo inmensamente maior, con máis substancia. Éche ben curioso empregar ese método da maneira sistemática en que ti o fas. Ti saberás. Nesta época nosa, ateigada de lecturas a fume de carozo, as páxinas que esixen un nivel tal de atención quedan sen ler e pasan sen pena nin gloria. Seica non podes saltar nin unha coma para non arruinar o efecto, e dezanove de cada vinte lectores rebélanse contra iso. O método resulta perverso. E eles suplican: “Dío xa, polo amor de Deus, e morra o conto”. Eu digo o mesmo: ofrécenos algo naquel estilo teu de antes, máis directo, para demostrar que —malia o paradoxal éxito que tes con este método nunca visto polo de agora— aínda es quen de escribir segundo os canons literarios. Ofrécenos esa especie de interludio e, logo, segue sendo esa “rareza da literatura” na que te converteches. Non hai quen cha empate en canto a brillos, frases veladas e lucidos rodeos verbais, pero a esencia da literatura ha de ser sólida. Preséntanola outra vez! O aroma das cousas, en bruto, non pode soster a existencia, e ese efecto de solidez que ti consegues non é máis que aroma e finximento.
Que nin se che ocorra contestar estas observacións, pois tan só son —como dicía con frecuencia o tío Howard sobre os escritos de Pai— os arrotos peristálticos do meu organismo que se rebela. O teu relato de América corresponde maiormente ao das súas lagoas, silencios e baleiros. Modélalos coma se fosen algo físico, e falo para eses lectores que xa son quen de percibilos aínda que sexa intuitivamente. Aos outros, resúltaslles totalmente incomprensible. Ía lendo e dicindo para min: “Canto máis meritorio sería se, no canto de obcecarse dese xeito coa falla de substancia americana, fose quen de facer suxestións en positivo sobre que podemos atopar en ‘Europa’ e Asia para compensala”. Iso sería moi estimulante para unha morea de lectores americanos, cuxos espíritos están desexosos de aceptar unha boa proposta pero, a día de hoxe, carecen de experiencia para saber que significa ese efecto de contraste sobre o que se alicerza o teu libro. Se foses quen de proporcionarlles algo de contexto sobre esa oposición en termos máis positivos e xenerosos… Tal e como está, vese limitada ao termo xeográfico abstracto “Europa”. Claro que ese tipo de cousas son excesivamente complicadas e ti dirás que xa llelo dás dentro das túas novelas. Pois has de saber que eses espíritos animais e cheos de brío cos que podes seguir mantendo dunha maneira ou doutra o teu estilo en todas esas páxinas impresas son algo marabilloso, e que non me cabe dúbida de que aí hai algunha destinada á inmortalidade —como, por exemplo, as que lle dedicas aos “tamborileiros” ao comezo do capítulo “Florida”—. Son dignas de Rabelais, no mellor sentido da expresión.
Imos decretar unha tregua, veña! Cando me puxen con isto, non contaba con botarche por riba tal morea de reflexións persoais. Perdón! Perdón! E non me contestes —moito menos para defenderte—. Faino só para atacarme se cho pide o corpo. Rematei agora o borrador dun libriño titulado “Pragmatism” que poida que ata che guste ler. É unha declaración moi “sincera” e, dende o punto de vista das convencións do ensino filosófico, nada convencional aínda que en absoluto resulte orixinal; con todo, dentro da literatura sobre o pensamento en que se enmarca, posúe a dose xusta de berros e estridencias na súa voz para que o libro pida —cousa que outros non fan— que o destaquen sobre os seus iguais e chegue a ser considerado “representativo” nun futuro. De feito, non me había sorprender que en dez anos dixesen del que “marcou época”. Non teño a menor dúbida de que esa maneira de pensar será a que se impoña e estou convencido de que está á altura da reforma protestante.
Non sabes que feliz son por verme libre dese pesadelo que era a “docencia”. Sempre me sentín unha fraude na pel do “profesor”, con esa obriga que se lle marca de ser unha enciclopedia andante do saber. Agora, teño a liberdade para existir por fin; e non hai palabras —literalmente— para explicar o reconfortante que me resulta ser eu mesmo logo de trinta e cinco anos de estar nas mans doutros. Agora, podo vivir dedicado á verdade pura e simple e non á verdade feita á medida das máis peregrinas esixencias que outros marcaron…
Con agarimo,
W. J.
[1] Posible referencia a Orson Lowell, ilustrador de revistas americanas que, precisamente, acadou un suceso notable en 1907 grazas aos seus traballos para a revista Life.
Cartel do movemento artístico da Secesión, Berlín, 1912 (pormenor).
O novelistaXelís de Toroé un dos escritores que na década de 1990 publicou algúns dos libros máis singulares e anovadores entre os que daquela se comezaron a editar na narrativa galega. Autor de Os saltimbanquisno paraíso, unha das primeiras novelas nas que se falaba da emigración da xente nova, dos espíritos artísticos, á busca doutras portas abertas na cultura. Endebén, este autor aínda conserva ese espírito afouto, atrevido, tanto como para escribir nos tempos que corren unha novela titulada Etceteramente (Xerais, 2022) que, en realidade, é unha antinovela. Ou unha novela sobre a imposibilidade de escribir novelas.
Precisamente por iso en Euseino? tivemos a ousadía de lle pedir a Xelís de Toro todo o contrario do que el adoitaría escribir. Un décalogo… da novela. Porque é o único novelista deste país que se atrave a presentar unha obra —unha antinovela, no senso das Antimémoires, de André Malraux: “Presque tous les écrivains que je connais aiment leur enfance, je déteste la mienne”— propoñendo un debate sobre o sublime.
Neste “antidecálogo”, o imposible escritor que é Xelís de Toro escribe do dificilmente esperarable: dun gato, dun martelo, dunha cama, unha porta, e dunha ponte, un xerador, dunha chave inglesa (de Toro, cómpre dicilo, ten esa retranca educada dos ingleses de cerna) e… dun espello. Repárese no uso diferente que Stendhal lle deu ao espello (“Unha novela é un espello que se despraza a carón dun camiño longo”) e do que lle deu Lewis Carroll, para quen había que atravesalo, a realidade estaba do outro lado. O noso autor propón facer as dúas cousas ao tempo.
1) Un gato. Dise do gato que ten sete vidas mais ninguén o sabe, ninguén o explica, ninguén o entende, con todo, o gato introdúcese na nosa vida como un animal que ten sete vidas, aínda que non as ten. Ese é un pinchacarneiro mental, un chimpo no aire, un equilibrismo racional irracional. Ese alento que nos conecta co misterioso e inexplicable é o que eu pido. Non utilizo a palabra novela por se acaso está morta. Prefiro a palabra libro porque un libro é un obxecto, cóllelo coas as mans, sei da súa existencia; a novela non sei o que é, se foi, se será, só sei que as súas posibles sete mortes deron para escribir moitos libros.
2) Un martelo.Unha das ferramentas humanas primixenias. O martelo utilizábase as máis das veces para crebar as cabezas dos individuos das outras tribos e algo menos para crebar as cascas dos froitos secos. O martelo esnaquiza, inventa anacos do que estaba enteiro, fainos interrogar polo miúdo e polo grande, polo que foi e xa non é, polo que fixemos ou nos fixeron. O martelo, se o colocas coa cachola de ferro arriba, poslle un punto abaixo e lle botas unha miguiña de imaxinación, ata semella un signo de interrogación. Se non fai cachizas das nosas cabezas nin fai preguntas, esa novela non é un martelo.
3)Uns óculos. Así se chama no galego do sur aos lentes e, como algunha vez lle escoiteiá a miña avoa Dolores, tamén chamada madriña, “antiparras”… ou sería a miña imaxinación? Pero eu gusto da palabra óculos. Os óculos serven de metáfora do acto de mirar. Eses vidros graduados serven de ponte e obstáculo entre quen mira e o que é. A novela é só unha novela, nunca é o que é. A novela fala de si mesma, non obstante semella que fala de o que é. A novela é coma uns óculos para mirar que se embazan co noso alento, que distorsionan a ollada.
4) Un lapis. O meu obxecto talismán. Un lápis ofréceme o que eu preciso no acto de lectura-escritura; escribe, borra, suliña e risca. Utilízase coa man, que se comunica a través dos nervios do brazo co cerebro. Une o corpo coa mente sen preguntar que foi primeiro. Calquera novela é produto dun acto, a dun individuo que pasou horas e días, semanas, meses e anos diante dun caderno cun lapis na man. O lapis está relacionado co acto da escritura e tamén nos lembra que, como a podemos borrar, a lecto-escritura nunca é definitiva, sempre é un proceso. Un libro continúa sempre noutros libros e tamén é a continuación doutros libros.
5) Unha cama.Samuel Taylor Coleridge insistiu en que o seu poema “Kubla Khan” lle veu enteiro nun soño ata que alguén o espertou e perdeu o final. A novela pode ter a capacidade inversa, permitirnos entrar nun mundo alternativo á realidade, semellante a un soño, unha separación temporal do mundo real.
6)Unha ponte. Estrutura de enxeñería que permite unir o que está separado. Para que a ponte funcione ten que combinar con éxito dúas forzas opostas, a compresión dos materiais e a extensión ou alongamento. O libro-novela é unha ponte, unha estrutura que permite unir e comunicar a quen escribe e a quen le. Ten que conseguir esa forza interna que lle dea unha entidade e tamén debe alongar o espazo, levarnos dun aquí para un alá. Se ficamos no mesmo sitio onde estabamos antes, entón a novela será novela pero non é ponte.
7)Unha porta. A cuberta dun libro é unha porta, unha porta dunha casa, dunha edificación construída por alguén para nós habitar nela. A porta permítenos entrar mais no interior podemos atopar de todo, obstáculos nos corredores, outras portas abertas ou pechadas, cuartos revoltos ou ordenados, caixas de música, sorpresas, etc. Poida que a casa teña un guía que queira dicirche como tes que habitar ou como tes que ler, non obstante, quen le debe tomar as súas propias decisións. O edificio debe ser habitable, debe ofrecer un espazo para que quen entre o poida facer seu, para que se sinta na súa propia casa e non como unha visita non desexada ou un inquilino que ten que pagar aluguer.
8) Un xerador. O interesante deste trebello é que a súa función é que funcionen outros aparatos, non é para si senón que é para outros. Estes son os libros que me interesan, libros que crean enerxía abonda para que nazan outras escrituras, outros libros, outros traballos, outras ideas, outros proxectos, o libro xerador de ideas.
9) Unha chave inglesa. En inglés hai unha expresión, to throw a spanner in the works (botar unha chave inglesa na maquinaria/nas engrenaxes), que se di cando sucede algo ou alguén fai algo que estraga un plan e todo se esboroa. A chave inglesa fai que as engrenaxes non poidan traballar como se esperaba. Un libro-novela pode ter unha grande utilidade se logra facer que a constante repetición, a maquinaria cultural que vai sobre os campos acomodados, repetitivos e constantes, escangalle, rompa, e haxa que buscar outras maneiras, construír algo novo.
10) Un espello. Mirarse nun espello é un acto máxico, ese reflexo dun mesmo é unha pantasma, un outro eu. Para min é un abismo, é atreverse co baleiro. Ao ollarme nun espello síntome só, non hai escapatoria, un está só. Se algo de interese ten unha novela é que nos invita a un acto solitario, a ese recoñecerse só no mundo. Cando un escribe e cando un le atópase diante do baleiro. No abismo do non ser. Conéctanos coa nosa saudade primixenia. Se non se logra iso, mellor escachar o espello, aínda que iso disque dá mala sorte.
euseino.org 