Arquivo por etiquetas: Jacques Derrida

“Dixen sen máis (1)”, por Hélène Cixous

By Publicado en A Carta Postal,Filosofia,Literatura Etiquetado ,,, Deixar un comentario

A Carta Postal

Pódense ler estes envois como o prefacio dun libro que endexamais escribín. […]
Xogamos a carta postal contra a literatura, a inadmisible literatura.
—Jacques Derrida—

Tarxeta postal (1900-1905), por Alfons Mucha

Iniciamos unha sección nova encabezada cunha cita de Jacques Derrida e cun título idéntico ao dunha das súas obras. Pódese dicir que se trata dunha homaxe á obra tan admirada por nós deste insigne filósofo, tamén literato, extraordinario lector e escritor. A palabra que marca esa cita é envoi (“envío”), ten varios significados que podemos resumir en dous conceptos contrapostos, ou non, principio e final. As cartas poden iniciar algo, pódeno rematar. As que imos incluír nesta sección non teñen final. Partimos da idea de que toda correspondencia é de todo o mundo para todo o mundo, é mundana, comeza e remata aí, na súa propia literalidade non no suxeito que a escribe nin naquela persoa á que vai destinada. Pódea ler calquera, está fóra de si, no mundo.

Non se trata, entón, de publicar correspondencias entre varias persoas nin tan sequera unha serie de cartas máis ou menos ordenadas. A Carta Postal envíase cun outro fin: deixar constancia dun momento, dunha fulguración, de algo inacabado, tamén daquilo que continuación non pode ter. A sección podería incluír desde unha carta illada a varias cartas de varios remitentes vencelladas ou non por un algo manifesto ou non tan á vista, menos ostensible e, evidentemente, máis mundano, non transcendente.

En 1983, a profesora, filósofa e escritora Hélène Cixous botou a andar un seminario de literatura e pensamento ao abeiro do recentemente inaugurado Collège International de Philosophie, concibido polos seus impulsores (François Châtelet, Jacques Derrida, Jean-Pierre Faye e Dominique Lecourt) como un centro de investigación segundo o modelo das universidades abertas, supoñía unha prolongación da súa experiencia docente no Centre Universitaire de Vincennes.

Case catro décadas máis tarde, o seminario de Hélène Cixous segue a ser un referente na vida intelectual dos campus parisienses. A Maison Heinrich Heine – Fondation de l’Allemagne acolle no seu salón de conferencias os encontros, cunha periodicidade mensual entre mediados do outono e finais da primavera. Durante unhas catro horas, a Cixous crítica literaria, lectora e pensadora tece —na máis pura tradición francesa— unha disertación sobre o tema escollido para cada sesión. James Joyce, Henry James, Jacques Derrida, Ariane Mnouchkine, Michel Foucault atravesan con frecuencia as súas reflexións. Cixous dialoga cos seus referentes ao tempo que o fai coas persoas asistentes.

Cecilia F. Santomé, estudante predoutoral e beneficiaria dunha bolsa Erasmus na Universidade París-Sorbona, foi unha delas no curso 2008-2009. Unha experiencia que tería unha pegada notable tanto nos seus futuros traballos de investigación teórico-literaria coma na súa concepción da escritura.

Década e media máis tarde, os seus camiños volvéronse cruzar cando a pandemia empurrou as autoridades a ordenar o confinamento da poboación. Suspendidos por un tempo indefinido os ritmos cotiáns, instaurado un presente abafante, Hélène Cixous procurou acougo no exercicio da palabra. Palabra dixital, transmitida por correo electrónico, substituta da presenza. Foi así como Cixous volveu forxar na distancia unha relación epistolar unidireccional co seu alumnado. Entre marzo e maio de 2020, a editora desta sección foi unha das centos de persoas que recibiron na súa caixa de correo virtual tres cartas tinguidas de melancolía, incerteza, angustia, esperanza. A última, asinada un ano máis tarde, anunciaba unha metamorfose. Publicámolas en tres entregas traducidas do francés pola propia editora.

Agradecemos especialmente a Hélène Cixous a súa xentilexa e xenerosidade por permitirnos dar a coñecer estas cartas.


Sección coordinada e editada por Cecilia F. Santomé. 

♦

“Dixen sen máis (Carta 1)”, por Hélène Cixous

París, 14 de marzo

Dixen sen máis: vouvos escribir unha carta.

Coido que unha especie de voz interior me ditou estas palabras, que xa eran unha promesa. Un chimpo, tan inspirado e cheo de vitalidade coma o chimpo lóstrego intelixente de Isha ata a campá (enriba da cociña).

Unha carta-chimpo, pois. Acróbata da vida. Agás que non son gato. E pouco despois da idea —cegadora— da carta, veume unha inquietude ben humana, amolada eu pola tarefa, pola aprehensión, por un pequeno remorso, polo temor de decepcionar moitas persoas queridas. Coma sempre, perdín a graza en canto fun tocada por ela.

Cando de min se apoderou a graza, esta debía de ser coma a vella gansa todopoderosa que transporta a Nils Holgersson sobrevoando a pobre terra imperfecta mais que tamén pode deixar caer o ambicioso raparigo.

Aterro aquí. Terra! Carta! Palabra mantida! Eu, que non son Isha, a gata-voadora,1 nin Haia-a-trapecista. Non vou tras delas mais sígoas co corazón e coa cabeza o día enteiro.

Que sexan os gatos! E, se non tedes gatos, entón tede e escoitade os paxaros. E daquela sede paxaros.

Ai, mais isto é unha carta. Un monicreque. E precisa da súa cabeceira bonita. Velaquí vai:

Sábado, 14 de marzo de 2020, ás seis da mañá, a radio-carta divos: ceo aínda escuro pintado cun leito de nubes por riba mais xa

paxaros.

Vedouvides:2 eses, os xenios libres, cumpren a súa misión de anxos, carteiros, modestos filósofos sobrenaturais, sinaturas da inmortalidade. Chi, chi, chi (o chío rechouchío do Vivido).3

Por causa da miña pobre vista, non son quen de os ver. De aí que non lles vexa máis que as voces. É coma se vise coas orellas o fondo mesmo das almas, a lembranza da Vida Enteira: “Deste lado, a ledicia, a continuación, o fermoso despois, é por aquí!”

—Merlo? Merlo. Música por excelencia. E mesmo a voz de Eva, miña nai, que non pode resistir a tentación dun xogo de palabra [sic]: Merlo merlón!4 Cousa que me leva ao dicionario. Como se lle di ao merlo en alemán? Resposta: eine Amsel; e, ademais, é feminino!? Deixo que sigades o voo da Merla de lingua en lingua e que descubrades que a Merla é unha torda de loito.

En tanto que promesa, “o fermoso alén” é sempre un aquí-xa.5

A primeira vez que entrei en contacto co fermoso despois foi en 1940 ou 1941, cando souben que o período de Antes da Guerra, aquela idade dourada que durara uns cantos anos, volvería no futuro baixo a aparencia de Despois da Guerra. Entre ambos os dous, estaba a Guerra, a tebra cos ouveos dos avións e das criaturas mais co ourelo broslado do Ouro de Antes e de Despois.

A propósito disto, velaquí estamos nun Entre ourelado de Ouros. Nós, con esta separación entre nós que non impide, porén, que a carta, calquera carta, nos manteña unidos.

N.

Advirto que me gusta datar; dato ao meu xeito, así: 1940-2020 ou 2020-1940. Tamén me serve de desculpa para lembrar que vou facer oitenta e tres anos, e os que han vir.

O seminario tamén ten varias datas.

Na do 14 de marzo, todo xiraba arredor do Tema da Gaiola. O engaiolamento de Albertine.6 levando canda si todas as gaiolas de Kafka. Para o 14 de marzo, tocaba ler Informe para unha Academia (poñíame dos nervios esta tradución, así que compartín convosco o orixinal: Ein Bericht für eine Akademie).

Quedou patente a través dos barrotes que o 14 de marzo tería lugar a unha altura calquera de abril, co tempo, unha nunca sabe exactamente a hora. Algo que se dá tamén dun xeito delicioso en todo o tocante á literatura, instalada no perpetuo tempo voador.

Así que liamos o que imos ler o… Como nunca o leriamos se só o lesemos o 14 de marzo de 2020.

De onde lle veu o apoxeo repentino a esta carta? Agora seino-síntoo: foi onte á mañá, no intre no que me vin obrigada a escoitar o discurso da Responsabilidade, unha magnífica arroutada de amor. Amor por nós no noso humilde e fiel —e duro— traballo de atención ao texto, esa cociña nosa das palabras, coas especias (velaquí o Merlo intervindo desde a fiestra! Xa son as sete e media da mañá, logo hei deter o bolígrafo e ir agatuñar).

Si, sen máis causa: esta especie de amor mediopaxaro medioanimal7 mediaspalabras, frases, linguas das que nos alimentamos.

Non, non haberá Escaseza.

Imos…

Ata o…

Son as oito. Entrementres, recibín unha chamada de Adel-león-galo-touro-bebé-rir e, naturalmente, de Paxaros, Pombas de guerra

que se traducirá, quizais, un día destes, en iluminación visual.

Aquí volvo. Dicirvos,

P. D.: no 68 (1968), de marzo a outubro-novembro quedamos sen seminario; no canto, o Gran Seminario da Invención da Liberdade.

Houbo semanas nas que non abrimos un libro!

Mais en 2020, de marzo a … … … lemos, alimentáronnos, transportáronnos as nosas respectivas bibliotecas. E, para calquera, Dans le ventre de la baleine et autres essais (1931-1943) [“No ventre da balea”, edición abreviada dos Critical Essays] (Orwell) de sobremesa e Orlando (Woolf), dado que remata cunha Gansa–eira8! Salvaxe. 

P. D.: “Polo que a min respecta, dis, desconfío da palabra ‘fiable’, sobre todo cando vai pegada ao termo ‘fonte’. —Mais, retruco, es quen de distinguir se ti mesmo es fiable ou desconfiable? —Non creo”.

Seguimos

                                                                                                                                          Hélène

1    Quer intencionado quer non, hai un erro de concordancia de xénero entre o substantivo masculino chat, que é o que Cixous emprega aquí, e o artigo e o adxectivo (la, volante) que o modifican. Optamos por harmonizar o sintagma nominal e traducilo como feminino.

2    A miúdo, a autora recorre a termos homónimos ou homófonos para artellar xogos de palabras. Produce así camadas de significado que se superpoñen e multiplican a potencia evocadora do texto. Véxase, neste caso, o uso da forma verbal «v’oyez», inexistente no francés estándar mais que soa coma a segunda persoa do plural do imperativo presente do verbo voir (“ver”) e, na escritura, semella o froito da contracción dun pronome persoal tónico da segunda persoa do plural (vous) e a forma verbal oyez, da segunda persoa do plural do presente de indicativo do verbo ouïr (“escoitar”), hoxe en desuso.

3    Coma se se tratase dunha homenaxe ao seu admirado James Joyce (Hélène Cixous doutorouse cunha tese sobre o Ulises), introduce o termo c.oui (da voz familiar coui, “cocote”?) e crea una estrutura paralelística entre o contido da paréntese (“le c.oui ‒c.oui de la Vie”) e a frase (“oui, oui, oui”) que a precede. O resultado, consideramos, aproxímase á onomatopea dunha voz de ave; por iso, traducimos o fragmento reproducindo vagamente un chiar.

4    En francés, merle refírese ao noso merlo e, con menor frecuencia, a un peixe mariño da familia dos lábridos. En galego, este último recibe o nome de “merlón”.

5    Outra volta, Cixous emprega un neoloxismo para explorar os lindes da linguaxe e engadirlle á carta un pouso poético. Na medida do posible, reproduciranse estes neoloxismos respectando tanto o senso coma a grafía orixinais.

6    Albertine Simonet, personaxe de Á busca do tempo perdido, de Marcel Proust. Presentada no segundo volume desta obra, À l’ombre des jeunes filles en fleur (“Á sombra das raparigas en flor”), é unha das mozas que lle dan título. O narrador pasará da  fascinación inicial por elas a un interese particular por Albertine, que semella alentalo ata que frea en seco os seus avances. Aparecerá de novo en Sodome et Gomorrhe (“Sodoma e Gomorra”), e aquel decidirá casar con ela malia sospeitar as súas inclinacións sexuais. Esa sombra será o eixo de La prisonière (“A prisioneira”), a cuxa atmosfera opresiva fai referencia Cixous nas súas cartas.

7    Con frecuencia, elimínanse signos de puntuación coma puntos e comas. Custa distinguir entre o efecto buscado e o resultado dunha escritura rápida, urxente, non sometida a un proceso de revisión posterior. Á hora de traducir, respectamos no posible a puntuación predominante en cada unidade textual.

8    No orixinal, “Oie-seau”, que viría a ser, literalmente “Ganso-caldeiro” mais que soa coma oiseau (“paxaro”). Para manter tanto a sonoridade coma o referente dese xogo lingüístico, optouse pola solución “Gansa-eira”.

A diagonal. En defensa da literatura

By Publicado en Literatura Etiquetado ,,,,,,, Deixar un comentario

Julia Kristeva e Philippe Sollers, de Tel Quel a L’Infini

Fundada en 1960 por Philippe Sollers e por Jean-Edern Hallier, a revista Tel Quel atravesou as décadas de 1960 e 1970 ata chegar ao ano 1982. Como anteriormente fixeron a Nouvelle Revue française de André Gide, que daría lugar ás Éditions Gallimard, e os Temps modernes dirixida por Jean-Paul Sartre, non soamente en Francia, as revistas acadaron unha importancia crucial na defensa da autonomía literaria e na capacidade de xerar novas correntes de pensamento.

Tel Quel deu abeiro a un potente movemento intelectual e literario ao que van asociados os nomes de Sollers, Jean-Pierre Faye, Julia Kristeva, Marcelin Pleynet e Jean Ricardou mais tamén os doutros autores que, coma Francis Ponge, Roland Barthes, Michel Foucault, Jacques Derrida e Gerard Genette publicaron na revista, e pensadores que foron adoptados por ela nalgún momento, coma Jacques Lacan e Louis Althusser.

O primeiro número da revista publicada por Éditions du Seuil levaba, para explicitar a cabeceira, unha cita de Nietzsche: “Eu quero o mundo e quéroo tal cal [en francés, “tel quel”], e sígoo a querer, quéroo eternamente … ” Por se non abondase, a revista comezaba cunha “Declaración”: “Cada vez que o pensamento, sometido a imperativos morais ou políticos, deixou de ser o que agardamos del: o fundamento da nosa presenza, a súa clara e difícil expresión para a arte; cada vez que o pensamento desvalorado rebuliu arredor das obras, poñéndose a predicar alí onde abondaba con amar en silencio; a literatura, sempre desprezada e vistoriosa, defendíase cunha mala consciencia que tería que sorprender se non fose o seu sinal de superioridade…”

Entre moitos artigos de grande interese que foi publicando ao longo da súa historia, no número 36 de Tel Quel, do ano 1969, atopamos unha peza pequena de Philippe Sollers, o seu director, que á parte de ter unha extensión que nos permite incluíla neste artigo, nos parece moi ilustrativa da posición da revista:

“A diagonal”

Se agora mesmo inscribimos tres liñas paralelas —non xerárquicas— e ás que chamamos x: FS (formacións simbólicas), y: FI (formacións ideolóxicas) e z: FH (formacións históricas, cuxo obxecto está marcado polo materialismo histórico e dialéctico), máis unha liña de puntos designada como Economía (“determinante en última instancia”) indicando a sobredeterminación do lado das formacións históricas, a diagonal (d) ha ser esa liña de texto —a súa proxección e a súa sombra trazada—, liña de influencia da escritura e da súa “ficción”. Influencia da relación entre as tres liñas que se diferencian dialecticamente e marcan coa súa transversal o proceso das diferenzas de forzas que xogan dun nivel a outro.

Se podemos dicir que x funda o suxeito e o signo; que y os descoñece e que z os transforma en funcións activas, (d), pola súa banda, fainas desaparecer (disólveas).

Por outra parte, a diagonal garante a non unificación, a non teoloxización dos campos así definidos. A determinación (económica) situada na base e non fóra do proceso xeral está cortada por (d) en (s) —punto de sobredeterminación sexual da escritura, da súa produtividade improdutiva onde a oposición fóra / dentro se reabsorve nunha escansión abrindo na liña un aspecto teatral infinito cunha serie de cortes que pasan a través da ou das linguas e dos obxectos de coñecemento, da marca ao volume e á inversa. A liña de puntos paralela a (d) é a liña semanalítica que corta o económico no punto de sobredeterminación do signo (s’). A diagonal, negada no económico, denegada no ideolóxico e forcluída no simbólico, abre unha escritura “infinita” fundada nunha re-negación. Ten por función non “exhibir” senón xogar coa distancia entre os tres eixes paralelos, as súas unións e a desaparición ou a transformación do suxeito (a diagonal constitúe a ciencia desa desaparición-transformación) —producindo un efecto de coñecemento específico e regulando as transferencias dun eixe ao outro no momento da constitución dunha secuencia sobre un dos eixes: salto inmediato que a traslada sen cesar dunha liña á outra. TEATRO DA DIAGONAL.

O que acabamos de traducir trátase dunha parte do artigo “Survol/Rapports (blocs)/Conflit”, de Philippe Sollers. Pouco antes de que se publicase este artigo, no outono de 1968, todo o equipo da revista, incluíndo ademais a Foucault, Barthes e Derrida, asina o libro Théorie d’ensemble (“Teoría de conxunto”), novo manifesto colectivo no que se amosa unha consciencia aguda dos poderes posibles da literatura, algo que a concepción máis habitual teima en minimizar, frear e subordinar. Non a literatura ao servizo da teoría senón máis exactamente o contrario. As ciencias da linguaxe e a filosofía axudando a elaborar un tecido de ficción infinito.

Á parte da revista e co mesmo nome, en 1963, as Éditions du Seuil lanzan unha colección baixo a dirección de Philippe Sollers. Vinte anos máis tarde, ao desaparecer a revista, a colección ten un catálogo de 73 títulos et 32 autores. Deles, 34 son ensaios de crítica literaria, de estética e de filosofía —entre eles, obras de Barthes, Derrida e Kristeva, ademais de Genette, Ricardou e Todorov– , 29 son novelas —esencialmente de membros do consello de redacción coma Philippe Sollers e Jean Thibaudeau ou de escritores próximos á revista coma Maurice Roche, 10 son poemarios e 7 títulos pertencen á literatura estranxeira, os máis deles obra de escritores italianos coma Eduardo Sanguineti e Maria-Antonietta Macciocchi. Ningún dos títulos aparecidos na colección Tel Quel obtivo nunca premio ningún mais, reeditados en edicións de peto, traducidos a moitos idiomas, os ensaios de Barthes, Derrida, Genette e Kristeva son esenciais para o pensamento contemporáneo e chegan a un público dunha amplitude imposible de imaxinar no momento da súa publicación.

Tel Quel realizou un traballo teórico considerable nuns momentos nos que, principalmente nos eidos da literatura e das ciencias sociais, ao estruturalismo, á escola freudiana de Lacan e á renovada lectura de Marx que fai Althusser se engade a publicación das primeiras obras de Foucault. A reflexión iniciada pola revista vai principalmente en dúas direccións: a descuberta do formalismo e da lingüística e a aplicación da análise estrutural á literatura. Gérard Genette e Tzvetan Todorov van xogar un papel importante nesa reflexión, do mesmo xeito que o han facer Roland Barthes e Jacques Derrida.

Eses achados teóricos, reforzados pola chegada de Julia Kristeva, semióloga de orixe búlgara, levan o grupo de Tel Quel cara ao que se denominou a “escritura textual”, definida polo escritor Philippe Forest como “un xesto crítico cuxa violencia se exerce no interior da linguaxe mais resoa no conxunto do campo social”.

Durante os acontecementos de maio de 1968, Tel Quel abala entre o esquerdismo libertario e a ortodoxia comunista. Pasando logo a revista ao maoismo. Ata que, en 1977, Philippe Sollers pronuncia unha conferencia titulada “Crise de l’avant-garde?”, na que anuncia a fin do marxismo e da psicanálise, interpretando esta desfeita dupla como a causa do “relaxamento da produción vangardista” e denunciando o mito da arte moderna como unha incesante fuxida cara adiante.

Grupo Tel Quel, París, 1974. De dereita a esquerda, Severo Sarduy, François Wahl, Roland Barthes, Julia Kristeva, Josephine Fellier, Marcelin Pleynet, Philippe Soler e outros.

L’Infini

En 1983, Philippe Sollers, Julia Kristeva e Marcelin Pleynet abandonan as Éditions du Seuil para crear, primeiro en Éditions Denoël e logo, catro anos máis tarde, definitivamente en Gallimard, unha nova colección e outra revista co nome de L’Infini, cun primeiro número que comeza con este editorial-manifesto:

“Ao nihilismo difuso da fin dun mundo repregado sobre si, ao neoacademicismo, á depresión vangardista, á morosidade e á adaptación do desexo sucede, pois, unha desenvoltura calculada, obstinada, un xeito novo de pensar as formas. ¿A televisión? ¿As tertulias? ¿A política convertida en marketing? ¿A edición xornalística? ¿A psicanálise de Estado? ¿O rebumbio dos medios de comunicación? ¡Iso non é nada! Verdadeiramente nada. Nada do que ter medo. Lede mellor estes textos, velaí, escollidos para esta publicación que escintila cada tres meses. […] Eles definen, sen un proxecto común acordado previamente, unha puntuación radical, unha especie de pulo fóra da lei.”

Despois de dúas décadas, o contexto cambiara considerablemente. Tel Quel e L’Infini marcan dúas épocas dificilmente comparables mais a palabra literatura continúa designando o mesmo obxecto malia a sociedade do espectáculo, a pesar da industria de gran consumo cultural e da estética tardomoderna.

Para Sollers, a edición é claramente a continuación da escritura por outros medios, unha maneira de levar a obra máis lonxe, de difundir os seus efectos nun corpo social considerado como refractario á literatura dificilmente clasificable e ao pensamento no seu estado máis puro, menos dixerido e sen disfraces. A historia destas dúas revistas e destas dúas coleccións pódese pensar como unha “teoría de conxunto”, como a elaboración dun pensamento sistemático da literatura no que se inclúen obxectos singulares (as obras, os autores e autoras).

Como declaraba Philippe Sollers:

“Vivimos nun mundo orquestrado por unha doutrina única que é a da separación. Segundo esta póliza da separación, as cousas deben estar nidiamente separadas as unhas das outras de tal xeito que poidan ser controladas por unha ollada —ollada que, de seu, é pura e simplemente financeira. Esta separación é querida, orquestrada, sistematicamente aplicada, de tal sorte que quen escapa acaba sendo un blasfemo ou un electrón incontrolable.”

O xiro especulativo

By Publicado en Filosofia Etiquetado ,,,,,,,,, Deixar un comentario

O xiro cara ao realismo e cara ao materialismo é un dos feitos máis relevantes acontecidos na filosofía durante a primeira década deste século. Malia desbotar a posición idealista tradicional, a filosofía permanecía nun estadio igualmente antimaterialista baixo a forma do que Quentin Meillassoux chama “correlacionismo”: “a idea segundo a cal nós soamente temos acceso á correlación do pensamento e do ser e endexamais a un deses termos considerado illadamente”. É dicir, que o sensible só existe como relación entre o mundo e o vivente que son eu; o sensible nin está simplemente «en min», á maneira na que estaría un soño, nin tampouco simplemente “na cousa”, á maneira dunha propiedade intrínseca, xa que é a relación mesma entre a cousa e eu. Logo o sensible soamente existe como relación dun suxeito co mundo e, como consecuencia, non podemos coñecer nada que estea alén desa relación nosa co mundo; podemos ter unha experiencia fenoménica do mundo mais endexamais podemos afirmar consistentemente nada sobre o que é independente do pensamento e da linguaxe. O coñecemento dunha realidade independente do pensamento é algo insostible.

“Ese estadio correlacionista acaba por resultar unha forma sutil de idealismo que arestora é practicamente ubicua. As orixes dese xiro correlacionista están vencelladas coa filosofía crítica de Immanuel Kant, quen, como é sabido, abxurou da posibilidade de coñecer unha realidade nouménica alén do acceso humano a ela. Segundo a famosa ‘revolución copernicana’ realizada por Kant, os obxectos xa non son os que dan forma á mente senón que é esta a que dá forma aos obxectos. A experiencia organízase a partir de categorías a priori e de formas de intuición que abranguen as bases universais e necesarias de todo coñecemento. […] Ao final, a realidade queda limitada aos seus aspectos cognitivos. […] Esta prohibición kantiana, coas súas implicacións antirrealistas, atravesa toda a tradición filosófica continental, atinguindo a case todas as súas figuras sobranceiras de Hegel a Heidegger e deste a Derrida.

Mentres que para Kant se mantén a posibilidade de pensar o nouménico (aínda que non de coñecelo), Hegel abolutiza o correlato ata abranguer todo o existente: a súa crítica do nouménico convérteo nunha pura ilusión fenoménica, ‘completando’ así a filosofía crítica ao producir un idealismo absoluto. O esvaecemento do nouménico continúa coa fenomenoloxía, en tanto que a ontoloxía se vencella explicitamente coa redución da esfera do fenoménico. […] Heidegger avanza no proxecto antirrealista ao rexeitar a posibilidade do Coñecemento Absoluto como singular e total autocoñecemento do Suxeito Absoluto. Ao cabo, con Derrida a mediación da linguaxe chega a abranguelo todo, xa que o domino fenoménico da subxectividade acaba inzado de marcas lingüísticas. Ao longo deste proceso, calquera posibilidade dun mundo independente do correlato humano-mundo é rexeitada cada vez con máis forza (tal como o simboliza axeitadamente o famoso xesto de Heidegger de riscar a palabra Ser).” [“The Origins of Continental Anti-Realism”, cap. “Towards a Speculative Philosophy”, en The Speculative Turn, páxs. 3-4.]

 Galileo-Fases da lúa

 

Realismo especulativo

Fronte a este pensamento filosófico recluído nos límites do suxeito, o xiro especulativo centra a súa atención nunha concepción nova do materialismo e do realismo, realismo e materialismo que agora xa non están condicionados polo correlato humano-mundo nin polas súas representacións.

“Inspirado pola publicación a comezos de 2006 de Après la finitude, de Quentin Meillassoux, o primeiro acto do Realismo Especulativo organizouse en abril de 2007 no Goldsmiths College de Londres. O grupo inicial incluía a Ray Brassier, Iain Hamilton Grant, Graham Harman e Meillassoux; Alberto Toscano foi o moderador en 2007 e quen reemprazou a Meillassoux no acto seguinte, realizado en Bristol en 2009″. [“Towards a Speculative Philosophy”, en The Speculative Turn, páx. 2].

Foi Ray Brassier quen cuñou o termo “realismo especulativo”; segundo conta Harman, tamén foi idea de Brassier:

“xuntar a nolos dous con Meillassoux e Iain Hamilton Grant para un acto realizado en abril de 2007. Inicialmente foi complicado atopar un termo axeitado para ese grupo. Ao primeiro, eu estaba disposto a aceptar a denominación ‘materialismo especulativo’, termo que Meillassoux escollera para a súa propia filosofía, aínda sendo eu mesmo un anti-materialista. Mais, nalgún momento, meses antes da primeira xuntanza, Brassier propuxo cambialo por ‘realismo especulativo’ e a min encantoume. A el e a Meillassoux, por razóns diferentes, o termo non lles parecía moi afortunado mais eu tíñalle achego.

‘Realismo especulativo’ é un termo abondo amplo. Ser un realista especulativo é opoñerse ao ‘correlacionismo’, tal como denomina Meillassoux o tipo de pensamento (aínda hoxe dominante) que basea toda filosofía na interacción mutua do ser humano e o mundo.” [http://doctorzamalek2.wordpress.com/2010/07/23/brief-srooo-tutorial/]

 

Correlacionismo

Nunha conferencia que pronunciou na Universidade Libre de Berlín o 20 de abril de 2012, Meillassoux parte da clarificación inicial do que cualifica como “as posicións en xogo” no pensamento contemporáneo. O seu obxectivo é fornecer “unha terminoloxía máis clara ca a empregada en Après la finitude“. Así, define correlacionismo como “cada unha das formas de desabsolutización do pensamento que, para obter ese resultado, argumenta sobre a clausura do pensamento en si mesmo e a súa subsecuente incapacidade de acadar un absoluto exterior a el”; tamén define especulativo como “toda filosofía que, pola contra, afirma acadar o antedito absoluto” e materialismo como “todo pensamento que accede a un absoluto que é ao mesmo tempo externo ao pensamento e está desprovisto de toda subxectividade”.

Mais existe outra forma de absoluto, o único que sobrevive á crítica feita polo correlacionismo, trátase do absoluto que consiste non en cuestionar a clausura do pensamento en si mesmo senón en confirmala en nome dese pensamento (ou de certas das súas características) como absoluto”, interpretando a devandita clausura do pensamento sobre si non como síntoma da súa finitude senón como consecuencia da súa necesidade ontolóxica. Este tipo de absolutismo adopta varias formas que levan á absolutización de determinados tipos de subxectividade ou do suxeito como un todo:

“A absolutización da sensación (o hilozoísmo de Maupertius e de Diderot), a absolutización da razón (o idealismo de Hegel), da liberdade (o Schelling de 1809), a da percepción (Bergson e a imaxe en si, no primeiro capítulo de Matière et Mémoire), a da vontade (Schopenhauer), a das vontades en conflito (a vontade de poder de Nietzsche), a do eu no seu estado de xerme inicial (o “eu larval” de Deleuze en Difference et Répetition), etc. Dese xeito, houbo unha proliferación de subxectivacións do real, ás veces en conflito entre si, particulamente entre o polo vitalista (do hilozoísmo a Deleuze vía Nietzsche) e o polo idealista (dominado por Hegel). Mais os devanditos conflitos camuflan un acordo fundamental: que, despois de Berkeley, non ten sentido voltar á realidade totalmente asubxectiva do materialismo epicúreo. De feito, o marxismo, cunha forma dialectizada, intentou manter a antedita concepción non subxectiva da materia mais, ao cabo, iso acabou en nada, agás para o serodio e pouco coñecido esforzo filosófico do Lenin de Materialismo e empiriocriticismo, resultado da filosofía da natureza do último Engels.”

 

Puntualizacións de Harman e Meillassoux

De aí que Graham Harman, fronte a esta acoutación clara do que é o correlacionismo, puntualice: “Cómpre clarexar que os realistas especulativos ¡non están completamente de acordo sobre o que hai de erróneo no correlacionismo! Por exemplo, o que Meillassoux rexeita do correlacionismo é o seu compromiso coa ‘finitude’, a noción de que o coñecemento absoluto de calquera tipo é imposible. Mais non lle preocupa tanto o punto de vista correlacionista segundo o cal ‘non podemos pensar un X externo ao pensamento sen pensar neste último e, polo tanto, non podemos escapar do círculo do pensamento’. (O único que pretende é radicalizar esta categoría para extraer dela o coñecemento absoluto. Meillassoux non é un realista tradicional; o idealismo alemán é o seu verdadeiro fogar, igual que o é para Zizek e, un pouco menos, para Badiou.)” […] En calquera caso, o realismo especulativo sobrevive como un termo que normalmente dá acubillo a moitos tipos diferentes de novos sentires filosóficos realistas que traballan nun idioma xeralmente común mais o grupo inicial dos catro [filósofos] non volverá facer máis xuntanzas. As diverxencias intelectuais son arestora demasiado grandes.” [Os subliñados están no orixinal.]

Pola súa banda, na antes citada conferencia de Berlín, Meillassoux argumenta que “a apelación ‘realismo especulativo’ para designar o movemento (importante de seu) co cal eu acabei asociado non cadra exactamente co meu proxecto […] Así e todo, se ese termo era o único suficientemente atinado para designar o conxunto de proxectos de catro filósofos verdadeiramente anticorrelacionistas é porque, na miña opinión, dous deles son antimaterialistas, é dicir, subxectalistas, nomeadamente Iain Hamilton Grant, que é (deleuzo-)schellingiano, e Graham Harman, que hipostatiza a nosa relación subxectiva coas cousas ao proxectala nas cousas mesmas. Harman, especialmente, desenvolve un subxectalismo moi orixinal e paradoxal, xa que hipostatiza a relación que temos coas cousas pois, segundo el, esta relación cancela decote o contacto que podemos ter con elas. Mais a forma implícita desa cancelación vén dada pola nosa relación coas cousas. Facer da nosa relación subxectiva coas cousas aquilo que anula (completamente) o noso contacto con elas, a relación universal das cousas coas cousas, é o típico xesto subxectalista transformado dun xeito novo e brillante mais que aínda forma parte do que eu chamei a ‘era do correlato’ “.

 

OOO

Esta crítica de Meillassoux poida que responda á considerable influencia que está a acadar a chamada OOO (Object-Oriented Ontology), tendencia filosófica orixinada a partir da obra de Graham Harman e que hoxe en día está moi presente tanto no ámbito académico, sobre todo en Inglaterra e nos EUA, aínda que tamén en Australia, coma na internet a través dunha morea de blogues. Precisamente é na súa bitácora onde Harman relata as orixes desta ontoloxía centrada nos obxectos:

“Object-Oriented Philosophy: este termo cuñeino eu mesmo e data de 1999. […] Ningún dos outros realistas especulativos iniciais fai object-oriented philosophy. De feito, todos son bastante anti-obxecto, cada un ao seu xeito. (Mesmo Grant, cuxa posición está moito máis próxima da miña ca a dos Brassier ou Meillassoux, pensa que o mundo non se constituiría primariamente a partir de entidades individuais. Segundo el, estas xurdirían das obstrucións e retardos dunha máis primaria enerxía global.)

A Object-oriented philosophy pódese considerar como unha subespecie do realismo especulativo (malia que é sete ou oito anos máis vella). Ser un realista especulativo é rexeitar o correlacionismo pola razón que sexa. Para ser un object-oriented philosopher, cómpre manter que as entidades individuais, a diferentes escalas, son a substancia fundamental do cosmos.”

Harman enuncia os dous principios básicos do seu pensamento filosófico situándoos en 1) as entidades individuais a diferentes escalas (non soamente os minúsculos quarks e electróns) como substancia fundamental do cosmos e 2) as devanditas entidades endexamais se deben esgotar nas súas relacións, sexan estas as que sexan, nin tampouco na suma de todas as súas relacións posibles. Os obxectos considéranse á parte das relacións.

No que se refire á denominada Object-Oriented Ontology, o movemento OOO iniciouse en abril de 2010 a partir do termo cuñado o ano anterior polo filósofo Levi Bryant e desenvolve os postulados da Object-oriented Philosophy de Harman.

 

Conclusión

Así e todo, o concepto máis influente no realismo especulativo segue a ser o concepto de correlacionismo elaborado por Meillassoux, malia que, se cadra, a Object-Oriented Philosophy de Harman sexa a tendencia máis popular do pensamento especulativo. Se a obra de Meillassoux ten unha enorme potencialidade crítica, con implicacións ontolóxicas aínda non desenvolvidas completamente, de aí a súa enorme capacidade para desacougar e rachar coa tópica establecida pola filosofía do século XX, tamén para dar un pulo novo ao pensamento racionalista, pola súa banda, a filosofía de Harman ten na súa principal e aparente debilidade —a súa distinción entre obxectos reais e obxectos sensuais— a súa virtude principal. Para Harman, os obxectos reais “clausuran calquera relación”, xa que en todo encontro entre obxectos (quer humanos e animais quer obxectos inanimados), cada obxecto actúa sobre unha versión parcial do outro ou outros obxectos. Por exemplo, no encontro entre un rapaz e a pelota á que lle dá unha patada, o rapaz non ten unha experiencia da pelota na súa totalidade senón soamente da pelota que necesita para bater nela. Segundo Harman, isto é así en calquera encontro entre obxectos, encontros que non teñen que ver con obxectos reais senón só coas súas “caricaturas” parciais; esas formas parciais dos obxectos Harman denomínaas “obxectos sensuais”. Isto quere dicir que os contactos que temos sempre son con obxectos sensuais, os obxectos reais permanecen decote invisibles.

Finalmente, cómpre ter presente que Graham Harman escribiu un libro sobre a filosofía de Quentin Meillassoux. É precisamente ese diálogo entre o materialismo de Meillassoux e o realismo dos obxectos de Harman o que outorga ao xiro especulativo que se está a realizar na filosofía contemporánea a súa forza para pensar o mundo sen depender do dogmatismo das “ideas recibidas”.

 

Bibliografía

Bryant, Levi; Srnicek, Nick e Harman, Graham, “Towards a Speculative Philosophy”, in The Speculative Turn: Continental Materialism and Realism, edición de Levi Bryant, Nick Srnicek e Graham Harman, Melbourne: re.press, 2011.

Harman, Graham, http://doctorzamalek2.wordpress.com/2010/07/23/brief-srooo-tutorial/, consulta do 22 de novembro de 2014.

Meillassoux, Quentin, “Iteratiom Reiteration, Repetition: a Speculative Analysis of the Meaningless Sign”, Berlín: Universidade Libre, 2012.