En acceso aberto e dous formatos —PDF e libro electrónico (epub e MOBI/Kindle)— Euseino? Editores publicaEnsaio sobre o poema e o mar da mortede Antón Blanco Casás, o primeiro libro ensaístico do poeta autor da Oseira. Nestas cen páxinas, Blanco Casás vai en procura da razón —ou irrazón— do poema como expresión dun materialismo do encontro, ese desvío que fai aparecer a poesía.
“A palabra do poema faise significado de si mesma dando conta da súa absoluta materialidade. Tan absolutamente material é tamén a mandorla que nela a materia se desata totalmente ceibe da violencia que a distribúe nun tempo e nun espazo.”
O libro establece relacións entre a obra de poetas coma Meendinho, Méndez Ferrín, Paul Celan, Valente e Chus Pato, abríndose tamén ao cinema de Michael Haneke e ao emprego dun estilo no que a metáfora adquire o seu propio valor como desvelación do aparentemente oculto.
“Botellas herméticas e coches tamén herméticos. Casulas nómades a atravesar a intemperie, indo co vento da tormenta, á marxe do trazado urbano, sucando océanos inmensurables, alombados, accidentándose, afogando e estrelándose contra muros.”
Como fondo, o mar e a cor azul. O azul deYves Klein e do mar de Manuel Antonio. O mar do poema, o mesmo mar no que naufraga a poesía no Coup de dés de Mallarmé, tal como escribiu Quentin Meillassoux noutro dos libros maxenta desta colección Rúa do Sol.
“o poema confórmano xusto aquelas palabras de morte que pronuncia ou escribe o náufrago. Tiradas do lugar e do tempo que as tomou como puro refugallo, teñen a capacidade de vibrar como a voz e ser para si camiño dun lugar: amor, mesías. Efectivamente o poema é aquela encrucillada catastrófica en que a banda conceptual e sónica emprenden unha encarnizada batalla dialéctica.”
O ensaio é un extraordinario exemplo de argumentación metafórica, unha procura do trazo que deixan os poemas para volvelo trazar creando ligazóns que levan a un final, a ese mar final pois o “poema non volve ao nacemento poque iso só supoñería a renovación do finito. O poema suca o mar da morte para dilatar os seus límites.”
A descuberta dun ensaísta de pura xinea literaria que tamén navega os mares da filosofía. Literatura e filosofía nun libro senlleiro que nos folgamos de poderlles ofrecer a vostedes en acceso aberto.
Publicamos de seguido o discurso lido pola poeta Chus Pato nos XXXV Encontros de Escritores e Críticos convovados baixo o título “O estado das poesías IV (2005-2019)” e celebrados os días 12 e 13 de setembro de 2019 na Casa de Verines (Llanes, Asturias).
Chus Pato —baixo a advocación de Hölderlin— achégase á condición na que se dá a poesía, guíanos polo estado (ou os estados) da poesía. A poeta conta como Petrarca ascendeu ao cume do monte Ventoso levando as Confesións de Agostiño de Hipona (véxase tamén “Pensar a literatura, 3”) e, despois desa experiencia, descendeu para atopar o poema.
Neste discurso —lembremos o discurso “O Meridiano”, de Paul Celan—, Chus Pato entreabre a porta do poema para chegar á conclusión de que “ese paseo polos cumes, as montañas e as escrituras lévanos a soster que o natal, para un poeta, é unha escritura; que o que nace a un ou a unha poeta —o seu suxeito— é un poema ao que il ou ela ceden a súa sinatura”. Os estados da poesía levan a un poema “perdido, inmemorial, limitado e atravesado polo informe, como unha respiración”.
“Follas de herba, Islandia”, fotografía de Marta G. de Lema
♦
“O natal para o poema“, por Chus Pato
Era un día a comezos do verao: estaba entre a luz branca das galerías e a luz aneboada do porto. Domesticaran as augas para o amarre dos iates de recreo. Anos hai, lera, un verso que desde entón era o meu compañeiro e a frase que en min se configurou era consecuencia desa escritura, a escritura dun poeta alemán.
A secuencia dicía así: algo é natal como un océano. Expresaba na miña pobreza que o océano era nativo e que dalgún xeito esa natividade oceánica era a norma para todo o que nacía e en concreto para o vir á luz dos sapiens.
Como podía nacer un océano? As respostas á pregunta están recollidas nunha multiplicidade de textos científicos e precientíficos. Nalgún intre do tempo, as augas; sobre elas o espírito, logo, a vida, o que adoitamos chamar a vida que vén das augas —das escuras e abisais, das escuras e maternas e aínda daquelas que son anteriores ao tempo e son prenatais— ; sobre elas algún poeta di que temos nostalgia / de las branquias. Unha pecha os ollos e imaxina ou lembra o nacer das augas, en Fonmiñá, as do Miño, ou as de calquera río que abrolla en fonte mínima, no surtidor pequeno do ventre da terra e algo fainas abrollar e de súpeto é a canle e as augas e son os deuses e as deusas e os cantos e os océanos.
O verso de Hölderlin contén unha advertencia: o natal é o máis difícil.
Sempre dei creto a este verso, sempre souben que Hölderlin escribira unha verdade. Pero durante anos foi enigma indescifrable, non sabía pensalo, só a mudez era a miña compañeira e non había camiño; non había palabras para que puidese desentrañar iso que era o máis difícil no natal.
O natal é o primeiro contacto coa luz, di a linguaxe; porén, se cadra o natal é o primeiro contacto coa escuridade e coa placidez e cos sobresaltos dun corpo que é o da nai: o dunha mamífera sapiens que pode desexarnos e acollernos ou non, e alí nacemos. Logo, é certo, volvemos nacer e ese segundo nacer é o primeiro contacto coa luz —que abre as nosas pálpebras coma un gume de sílex— e co osíxeno que entra polos órganos cos que aprenderemos a falar e enche os nosos pulmóns para o berro, para o primeiro, e para o pranto.
Nacer, si, é entrar en contacto coa soberanía da vida. E é ese o perigo? O contacto dunha vida que se desenvolve nun ventre e sae á luz e ao aire, e é indefensa, precisa atención e coidado e dalgún xeito colide con esoutra vida enorme que é a vida, a vida.
Que é entón a vida, esa que sempre nos é allea e ao tempo máis íntima que a nosa máis propia intimidade?
Dicimos, sen parar dicímolo: miña vida, miña propia vida, esta é a miña vida; pero a vida —esta que é a miña— non me pertence porque ningún dereito propio, de propiedade teño sobre ela. Ou si, tal vez só un: desfacerme dela, a aínda así —e esquecendo esa capacidade que teño de facerme morrer, para darlle morte ao que chamo a miña vida— isto que o é non o concibín eu, nin o quixen ou deixei de querer. Déuseme, déuseme o ventre e o amor ou o desamor de quen me concibiu, déuseme a asfixia do nacer, déuseme a luz e daráseme a morte. Entón a miña vida, a miña propiedade é xustamente o impropio, o máis alleo á propiedade, o máis alongado dun mercado, da oferta e da demanda, do capital e do poder. E si… pode ser sacrificada ata o exterminio, pero nunca apropiada, nunca propia, nunca ofrecida como a mercadoría; aínda escravizada, aínda vendida e mercada, ela —a vida— sempre será un exceso, un don, sempre pertencerá a outra, á graza, á musa, ás deusas, ao canto, a aquilo que non ten nome e ao que pertencemos; porque descoñecido ou coñecido atravésanos e crúzanos e fainos irredutibles, fainos un resto imposible para nosoutros mesmos e para a captura, se cadra porque é pura captura.
E entón, é ese o perigo, o difícil do nacer? Que a vida que dicimos nosa non o é? E como podemos vivir así unha vida que non nos pertence, unha vida que se nos dá e da que en realidada non sabemos? Facémolo, facémolo en cada respiración, en cada movemento, nas mellores e nas peores circunstancias. Facémolo aquí comodamente e fano alá onde a vida é un grao cero de precariedade e exterminio.
E entón somos, igual que todo o que vive —non exactamente sen porqué, como quería Angelus Silesius—, xa que podería existir unha razón para a vida; moitos e moitas din coñecela. Outros, outras non ousamos a tal crenza e afirmamos: somos sen coñecemento.
E resultaría que o natal non é o propio senón o que carece de propiedade, o que nos é alleo, o impropio, o que non admite dono nin dona, o que non nos pertence. Porén nós si lle pertencemos e vivimos alí, nesa vida estraña, sempre estraña, que é outra —ou mellor aínda, unha multiplicación de outras—, pois as vidas son moitas, como os soños ou os amores ou as artes ou as técnicas ou as ciencias; e todas elas alleas e todas elas sendo, querendo ser, con vontade ou sen ela pero sendo, aparecidas, vindo cara a nós como o que son, irredutibles aos nosos desexos, insensibles ao que nós queremos ou decidimos, sobrevoándonos nese nacer, nesa pertenza que é a da vida e abre e corta e limita baixo unha forma, baixo un infinito e unha finitude; e determínanos e esa é a nosa liberdade.
A nosa liberdade sería a aceptación dese non coñecer, desa intimidade allea, dese ser que vén cara a nós sen quedar, sen que se poida evitar a súa transformación continua e o seu final, que se nos amosa e deséñanos como exterioridade, como natureza; concibindo aquí a cultura —a civilización— como unha posibilidade desa vida que somos e que non posuímos, que descoñecemos e nos fai libres con toda a súa forza, con todo o seu esplendor, con toda a súa cegueira, coa súa incerteza, co seu descoñecido porvir.
E ese seria o perigo, a dificultade, esa liberdade do natal, esa estrañeza. Pois queremos que a vida… queremos o dominio sobre a vida, queremos sen parar porque o medo empúrranos a ese querer o dominio.
E sostemos coñecer: dicimos o nome de todo e de todos e a linguaxe devén contrasinal e xerarquía e pirámide, unha tecnoloxía máis entre as moitas que din o imperio dos sapiens sobre o planeta e o universo, sobre a vida.
E ese imperio divide e oprime todo o que pode oprimir. Oprime as pedras, as fragas, os animais do Edén, as mulleres das que se proclama propietario, os outros que non son eles, os nomes e as linguaxes infinitos que se dan na estrutura poética da vida.
E ese seria o perigo, a dificultade do natal, ou un dos perigos posibles. Odiar a liberdade coa que a vida —o natal— nos configura e pretender o propio, o reinado do que se presupón, se transmite e ensina como propio.
O difícil, o difícil sería comprender que o propio, o natural para nós, é a impropiedade do que unha é, o seu ser alleo, o seu ser outro, a súa liberdade sen remedio. E vivir as consecuencias desa dificultade.
A palabra Estado(s) e a palabra poesía. En principio —ou no comezo— move a asombro e, rápido como é a linguaxe, cántao: solteira, casada, viúva ou monxa. De súpeto estou na adolescencia, estou no franquismo. Ou: sólido, líquido e gasoso —e estou no colexio—. Pero o Estado(s) é tamén a posibilidade ou os hábitats nos que algo se dá, nos que algo se forma, se transforma e nos atopa. Falei do natal e dun verso de Hölderlin. Fíxeno porque coido que ese verso é, entre outras moitas cousas, a condición na que se dá a poesía. O natal sería, desde ese punto de mira, o estado, os estados da poesía e, concretamente, se se quere así, entre o 2005 e a actualidade desta xuntanza aquí en Verines, nesta casa, neste agora. A pregunta sería, que é o natal para o poema?.
Lembrareivos unha anécdota que a fama fixo voar. Nela cóntase como Petrarca ascendeu ao cume dunha montaña que leva por nome o de Ventoux; como non podía ser doutro xeito levaba con il un libro. Cando os seus ollos se compraceron na visión do panorama que desde alí se divisaba, abriuno. O libro levaba a sinatura de Agostiño de Hipona e a páxina que o azar decidiu foi aquela na que o filósofo advirte aos namorados de que a verdadeira beleza se atopa na alma, ou interior, e non nos encantos da natureza (non nos faremos cargo aquí da dualidade alma/natureza ou interior/exterior; abandonaremos esta ruta e concentrarémonos no poeta). O poeta, horrorizado, pecha o libro e veloz desce cara á casa que o alberga. Entra no seu estudio, pecha portas e fiestras e en silencio e recollido examina a súa alma ou interior. E alí ben sabedes o que atopa, alí está Laura, é dicir unha escritura en forma de soneto.
Blanchot, nalgunha páxina da súa obra —e fío as miñas palabras á memoria, é dicir ao corazón—, interrógase polo poema e o poeta. A súa conclusión é que o poeta ou a poeta só o é cando xa escribiu un poema, e xa que logo é o poema quen proclama que un ou unha poeta o é. Sería, por así dicilo, que o suxeito da oración non é o poeta senón o poema, xa que é este quen decide. O mesmo, por certo, lle sucede á carpinteira: só cando a mesa se sostén e podemos apoiarnos nela para escribir, o carpinteiro é unha carpinteira.
O noso poeta éo porque Laura o escribe, porque esa escritura en forma de soneto —que il chama Laura— o demostra. E o poeta e Laura non son exactamente o mesmo, non coinciden na súa totalidade, de aí que teñan dous nomes diferentes. Laura é o soneto, Petrarca a sinatura que pecha o contrato —se é que dun contrato se trata.
Volvo a Agostiño e lémbrovos un dos seus célebres parágrafos, aquel no que —e sigo a fiar no cor, é dicir, no esquecemento—, aquel no que se di que ten dentro de si unha voz que lle é completamente allea, pero máis íntima que o máis íntimo que il de si puidera considerar. Non nos faremos cargo de que il a identifique co seu Deus ou se deba a súa paixón polos interiores; o que si nos incumbe, ou incumbe ás palabras que con dificultade escribín e agora profiro, é que a conclusión dese paseo polos cumes, as montañas e as escrituras lévanos a soster que o natal, para un poeta, é unha escritura; que o que nace a un ou a unha poeta —o seu suxeito— é un poema ao que il ou ela ceden a súa sinatura. É fermoso que o natal se chame Laura ou Beatriz, pero tamén se podería chamar Averno ou Cordal Cantábrico. En todo caso, un poema.
E vimos tamén que esa escritura natal dáse na forma da metáfora, na que por un intre os dislocados poden bicarse.
E nisto coincide o nacemento, a posibilidade, o estado(s) da poesía agora mesmo e aquí co que levamos escrito sobre a vida e os seus impropios, sobre a impropiedade da escritura dun poema, sobre o seu ser impersoal, sobre a súa imposibilidade para o mercado, sobre a súa imposible captura pola oferta e a demanda. Se cadra, e como xa dixemos, porque o poema é —como a vida, como a estrutura poética da vida— puracaptura.
É nativo un poema como é natal un océano. É ese, ao meu xuízo o estado —ou os estados— da poesía. Un vir á luz, á forma, ao límite como as augas ou os cordais ou as estrelas veñen. Así, dese xeito —desa maneira que a linguaxe sapiens foi un día e para sempre no Edén dos órganos de fonación—, alí xa no ventre formándose para a palabra, para o suspiro, para a mudez, para a chamada e a vocación, para que nos pulmóns entrara o pneuma e fora o berro e sentiramos entón, como quería o poeta, saudade das branquias.
Augas anteriores ao natal, augas anteriores ao tempo, sen forma, salvaxes, sen límite, sen finitude; ou a vida, a súa forza impersoal, cega, violenta, indomable, por chegar, unha e outra vez ao noso encontro, ao noso abraio, á nosa loucura por desbancarnos do imperio, da pretensión de dominio. E con elas —coas augas, coa vida, coa musa e a memoria e o corazón e o esquezo— un poema, o máis difícil da linguaxe que se ama xerarquía, que se ama pirámide, sepulcro e dominio. Un poema así, perdido, inmemorial, limitado e atravesado polo informe, como unha respiración. Como o que se adianta e se celebra dun idioma e resiste, como unha ruína ou un resto, como o gume do coitelo de sílex, que resiste, porque é de vez o máis duro e o máis maleable dun idioma. Un poema así, natal e difícil, que nos captura e non se deixa capturar, que pode ser destruído —pero non cazado porque il é a caza e a auga e a vida dunha linguaxe, dos idiomas.
Subamos pois aos cumes, abramos o libro e horrorizadas descendamos ás alcobas escuras, ás cavernas, aos ventres; se cadra alí atopemos unha escritura natal, Laura, Beatriz ou ás refuxiadas, aos migrantes, aos presos, ás exiliadas, ás escravas e escravos do mundo.
Os cadernos da poeta depositaranse na nova sede da Fundación Euseino? en Vigo
A doazón de catorce cadernos de anotacións manuscritas de Chus Pato á Fundación Euseino?, da que a autora de Charenton é padroeira, constituirá o alicerce do Arquivo Euseino? de Documentación Autorial, do que tamén forma parte o fondo documental de Carlos Lema.
Anotacións dunha viaxe a Túnez con esbozos feitos a partir de debuxos tradicionais bérberes.
O Fondo Chus Pato está constituído por catorce cadernos profusamente manuscritos pola poeta, cadernos nos que se recollen as anotacións que acompañan a xénese de obras coma Fascinio, m-Talá e Carne de leviatán e que abranguen un período que vai de 1991 a 2013. Ademais destes cadernos, o Fondo documental da autora de Secesión está formado pola correspondencia electrónica completa mantida con Carlos Lema ao longo de dez anos de amizade.
Deste xeito, e seguindo os obxectivos e as actividadesfundacionais sinalados nos seus Estatutos, a Fundación Euseino? ten como propósito a constitución dun arquivo dixital para a preservación de obras literarias e filosóficas e documentación autorial en soporte electrónico, ou informático, fornecendo o seu acceso libre a través da Internet.
De por parte, Euseino? Editores, a liña editorial da Fundación, encargarase da publicación da Obra Completa de Chus Pato, catro volumes cuxa edición vai estar ao coidado do profesor Arturo Casas.
O Arquivo Euseino? poñerá progresivamente este material documental ao dispor das investigadoras e dos lectores a través de euseino.org, a Web da Fundación creada en 2015 por Beatriz Fraga e Carlos Lema, e na súa nova sede de Vigo, que se inaugurará en 2018.
Montaxe con dúas páxinas non contiguas de versións moi primarias dos poemas “ela Hr-g contrata un asasino…” e “brinde por Stéphane”, ambos do libro “m-Talá”.
NOVO NÚMERO DE ANOTACIÓNS SOBRE LITERATURA E FILOSOFÍA
Presentamos o número 11 de Anotacións cun conxunto de notas de lectura da poetaChus Pato arredor de “A mímese arcaica“. No noso país, pola de agora, é algo insólito a publicación das notas xurdidas ao fío das lecturas e a dos apuntamentos que recollen a inmediatez da expresión do pensamento nos momentos nos que se está a formar, antes de elaborar argumentacións, razoamentos, sistemas. Desde Euseino? Editores intentamos, xa nos inicios deste proxecto, fomentar e dar pulo a ese tipo de expresión inmediata mais non por iso carente de rigor e relevo filosófico. De aí o subtítulo do noso bloque e tamén a cabeceira Anotacións sobre literatura e filosofía. A anotación como primeiro paso do pensamento escrito. Como inicio dunha desviación do pensar precisamente porque se afasta do lido sen deixalo atrás, sen riscalo.
A poeta Chus Pato é unha das escritoras que na súa obra mellor manifestan esa relación do pensamento coa literatura, mellor dito, a continuidade, se non identidade, entre poesía e pensamento. Hai tempo que sabemos da súa enorme actividade lectora, menos coñecidas son as súas anotacións de lectura, as súas reflexións arredor da filosofía, de todas e cada unha das expresións do pensamento na súa intersección, ou na súa colisión, coa poiese. A obra de Chus Pato é, de feito, unha articulación xigantesca do labor de pensar co de poetizar.
Nestas notas, e ao fío do proceso de lectura da obra de autores coma Maurice Blanchot, Walter Benjamin, Philippe Lacoue-Labarthe e Jean-Luc Nancy, Chus Pato enfróntase a un dos temas fundamentais da literatura e da filosofía modernas, o tema da representación e, máis concretamente, o da mímese. A importancia da mímese na elaboración da identidade, a súa función na representación e, polo tanto, na literatura. Ao cabo, o debate sobre o estatuto da poesía como epistemoloxía ou como unha imitación máis da realidade.
Publicación sen periodicidade fixa, en formato PDF, Anotacións sobre literatura e filosofía pódese descargar de balde.
Para descargar gratuitamente o texto de Chus Pato en formato PDF, calque sobre a ligazón seguinte:
Onte publicáronse no suplemento dun xornal español as recensións de dous libros de historia da relixión, ademais dunha extensa entrevista coa súa autora, a historiadora Karen Armstrong, quen afirma, entre outras cousas:
“[…] Europa está a quedar moi pasada de moda no seu secularismo. Noutros lugares a xente estase a facer máis relixiosa, para ben ou para mal. A relixión é coma a arte, o sexo ou a gastronomía: hai arte excelente e moi mala. A idea de que a relixión é daniña non é moi intelixente.” […] “Coma a mellor arte, a relixión ofrece a posibilidade de escapar do horror que nos rodea e buscar senso para as nosas vidas”.
Á parte das matizacións referidas á historia, nas que aquí non imos entrar e que moi parcialmente as anteditas críticas analizan, cómpre reparar na presentación que da relixión fai esta historiadora e na que equipara a súa función á da arte, ou á da busca de “experiencias transcendentes” que parecen achegarse a aparentemente simples modalidades de consumo. Así e todo, o que si nos parece fundamental diante desta concepción da relixión é clarexar que o que se está a discutir cando se fala de “buscar senso para as nosas vidas” non só é dunha “moda” que “nos faga saír momentanemamente de nós mesmos”, o que se está a postular novamente resulta ser unha cuestión fundamental non só na historia senón no presente: a lexitimación da política pola relixión.
Despois desa opera magna de Hans Blumenberg titulada A lexitimación da Idade Moderna, pensamos que queda ben argumentada que a diferenza esencial entre a Idade Moderna e o Antigo Réxime é que a primeira prescindiu da necesidade da relixión como lexitimadora da organización do mundo, ou da pólis. Na Idade Moderna, a política está lexitimada polos cidadáns e as cidadás, sen necesidade dunha autoridade transcendente allea a eles que a sancione validamente; na modernidade, a noción de representación vincula a lexitimidade coa decisión da cidadanía.
Por ese motivo, parécenos pertinente lembrar aquí un dos títulos publicados por Euseino? Editores, A música das esferas, de Carlos Lema, no que se dedican o capítulo titulado “O culto do Ser Supremo” e a addenda “Orde do mundo, secularización e progreso” a analizar o proceso da lexitimación moderna e a contrapoñer criticamente diferentes interpretacións, entre elas as de Blumenberg, Arendt, Agamben, Koselleck e Löwith.
Sobre ese mesmo asunto da divindade e da súa relación co mundo, achegamos a seguir un artigo no que o autor do devandito libro, partindo dun ensaio de Anna Longo que se publicará no número de setembro de Anotacións sobre literatura e filosofía, expón de xeito sintético a necesidade de superar a idea de ateísmo, precisamente por estar vencellada en exceso á existencia da relixión, isto é, porque é preciso postular unha concepción da divindade allea á relixión, que non teña función lexitimadora e que sexa compatible coa razón: a de que Deus xa non é o garante dunha orde necesaria que forma parte dun totalizable posible senón que constitúe un dos feitos absolutamente continxentes, entre outros. Pois todo se pode producir sen unha razón primeira, incluso un Deus.
♦
A INEXISTENCIA DIVINA, OU A SONATA MODERNA
por Carlos Lema
Estou a traducir un ensaio da filósofa Anna Longo titulado “Deus fóra dos límites da crítica kantiana”. Nel faise unha interpretación da tese de doutoramento escrita por Quentin Meillassoux sobre “A inexistencia divina”. É da inexistencia divina propiamente dita, non só do ensaio de Longo e da tese de Meillassoux, do que se vai tratar neste artigo.
O realismo da Paixón
Para podelo facer, cómpre partir do que Hans Blumenberg chamou “realismo da Paixón”; realismo que, na interpretación deste autor, resulta ser o sinal do mesmísimo comezo da modernidade: o ser humano como fracaso de Deus. O fracaso da creación consiste na aparición da humanidade, da finitude, en suma.
Ese fracaso acontece porque o todopoderoso non é quen de “cumprir a intención digna de Deus… non se esnaquiza contra o mundo desque o crea senón que soamente se esnaquiza nel: ese é o tema da Paixón. Sexa quen sexa ese personaxe sufrinte e morrente, o ‘Fillo do home’ e o ‘servidor de Deus’… ninguén sabe exactamente o que significa cada un deses atributos: nel, Deus é abandonado por si mesmo.” (La Passion selon saint Matthieu, p. 19)
Pódense atopar doadamente razóns para ese abandono en que, segundo o relato bíblico, Deus permitiu que a morte se introducise no mundo ou, na interpretación que dá Paulo, como consecuencia do pecado. En realidade, o Creador esixía da súa “imaxe e semellanza” que esta renunciase a ser como era el mesmo. Sexa como for, desde ese momento, tentación e limitación están forzosamente vencelladas. Lutero tiña razón cando, na décimo sétima das súas teses, a titulada “Contra a teoloxía escolástica” (1517), afirma: en virtude da súa natureza, o home non pode querer que Deus sexa Deus (Non potest homo naturaliter velle deum esse deum); polo contrario, el deséxase a si mesmo como Deus e como Deus do Non-Deus (Immo vellet se esse deum et deum non esse deum). Non se trata de ateísmo senón do desexo de ocupar a posición do Deus único. Desde ese momento, a rivalidade só pode ser absoluta.
En consecuencia, non ten por que asombrarnos que a cuestión do suxeito —e con ela entra en xogo o correlacionismo, ou acceso ao mundo a través do suxeito— estea presente no “realismo da Paixón”, pois do fracaso de Deus todopoderoso xorde a posibilidade, como potencia, do Deus do mundo. O destino do creado xa non vai ser a Salvación senón o mundo mesmo: “a eiva amarga da morte”, e traduzo libremente a Blumenberg.
Esa amargura do Ser Humano, provocada pola inexistencia divina, pódese representar de xeito perfecto se a trasladamos aos tres movementos da forma sonata; a única forma artística, xunto coa novela, propia da Idade Moderna, xa que nela se representa o que Hegel denominou Aufhebung (que aquí poderiamos emparentar coa modulación musical), ou variación sen modificación da substancia:
1) Exposición do tema: o cristianismo como Salvación individual, de cada consciencia en solitario. O “realismo da Paixón” é o que a fai posible; xa non é Deus todopoderoso quen salva, é Cristo, é un ser humano.
2) Variación e desenvolvemento do tema: a Revolución de 1789 crea unha relixión universal, os Dereitos do Home como Ser Supremo, relixión que ocupa a posición do cristianismo tras o fracaso da Salvación anunciada por este último.
“Despois da extinción das espectativas escatolóxicas, a culpabilidade persoal convertérase no drama da vida individual, outra volta entregada á multiplicidade dos seus aspectos, por oposición á simplicidade do devandito pecado orixinal.” (ibid., 54)
3) Reexposición do tema e final: tras o fracaso da relixión humanista, Mallarmé intenta outra vez salvar o suxeito a través do Libro, do Poema, da Literatura como relixión absoluta porque dependería da salvación polo azar absoluto dunha arte codificada numericamente. (Sintentizo a conclusión do libro de Meillassoux sobre Un coup de dés: o caos é a única posibilidade de orde, i. e., de salvación, xa que a necesidade da continxencia das leis é, en definitiva, a única posibilidade de absoluto, a salvación do mundo está na mesma continxencia como lei única do universo.)
Seguindo esta interpretación, o rito devén poesía, ou carisma, xa que a poesía é carismática en tanto é a expresión do suxeito (o paradigma: Hölderlin) e, ao cabo, esta dá en narración; na novela-xénero, a cultura é unha variación sobre o suxeito como alicerce do pacto social moderno, como legalidade das formas a priori de representación kantianas, dos conceptos. De aí que a novela sexa a única forma literaria que logra anular a distinción falsa entre cultura humanista, ou “alta cultura”, e “cultura de masas”, ou produto da industria cultural. Pola contra, a poesía acabará por ser a continxencia que se xustifica como algo revelado. Para non fracasar, o poema —hoxe— debería carecer de expresión (non ter relación co suxeito nin coa comunidade), ou debería ser expresión dunha linguaxe azarosa, i. e., asignificativa coma a combinatoria numérica da música.
Logo o realismo da Paixón remata nese “encaixe de liques” (collo prestada esta frase dun poema inédito de Chus Pato) que é a sonata moderna: a representación do Eu é a divindade salvadora fronte a ese final eterno e repetido da morte. Velaí a consecuencia da expulsión do Paraíso.
Un Deus continxente
Así e todo, as consideracións que fai Anna Longo sobre a inexistencia divina postulada por Meillassoux vannos levar á asunción do innecesario da salvación.
Segundo Anna Longo, Meillassoux explícanos que, no sistema kantiano, precisamente para dar conta da representación dun mundo racionalmente determinable, a razón acaba por levar á produción da idea de Deus, incluso na imposibilidade de probar a súa existencia. Deus sería “o ser de todos os seres, a totalidade das condicións para pensar os obxectos en xeral en tanto que estes me poden ser dados; a unidade sintética absoluta de todas as condicións de posibilidade das cousas en xeral” (Kant, tomo II, 48). O Ser Supremo é daquela a totalidade do posible que é a condición da experiencia posible, quere dicir, do feito de que se lle dea un contido á determinación formal das categorías.
Esa idea de Deus corresponde á da totalidade do substrato da determinación universal, isto é, ao fundamento concreto de todas as determinacións posibles, en relación co cal cada cousa é limitada en positivo polos atributos que posúe e en negativo polos que non posúe (vid. Kant, II, 273). Dito doutra maneira, a razón acabaría por levar a supoñer, como condición de posibilidade da determinación a priori, un ser que “contén dalgún xeito a provisión enteira da materia da que se poden coller todos os predicados das cousas, que por conseguinte só é a idea dunha totalidade real (omniudo realitatis)” (ibid., 275).
Mais, se admitimos, tal como demostra a argumentación de Meillassoux, a verdade racional da continxencia de toda cousa, a razón xa non ten necesidade da idea de Deus nin como principio de razón que converte as leis en necesarias nin como suma total do posible e condición da representación. Aínda máis, se soamente pode existir o que non é contraditorio, i. e., todo aquilo que non é necesario e, polo tanto, só pode existir o que é continxente, entón o ser necesario non pode existir porque, sendo contraditorio, abrangue todos os predicados de todas as cousas. Como moito, o que pode existir sen necesidade é un Deus continxente e inmanente.
Velaí o paso do posible, como fundamento dese mundo ordenado polas leis necesarias, ao virtual, como caos que permite a actualización dunha infinidade de mundos cuxas leis son absolutamente continxentes e que obriga a unha transformación da idea de Deus. Deus xa non é o garante dunha orde necesaria que forma parte dun totalizable posible senón que constitúe un dos feitos absolutamente continxentes, entre outros, que poden xurdir do virtual en tanto que conxunto non totalizable. Todo se pode producir sen unha razón primeira, incluso un Deus.
Dese xeito, xa non é unha fe irracional a que pode soster a crenza nun absoluto certo senón que é o coñecemento racional da continxencia absoluta de toda cousa o que lexitima a esperanza na aparición dun mundo gobernado por un Deus que cumpra a xustiza para os vivos e para os mortos. Tal é o senso propio da expresión “inexistencia divina” como a interpreta Anna Longo en “Deus fóra dos límites da crítica kantiana”.
Bibliografía
Hans Blumenberg, La Passion selon saint Matthieu, París: L’Arche, 1996.
Emmanuel Kant, Critique de la raison pure (1781/1787), París: Librairie philosophique de Ladrange, 1846.
Anna Longo, «Dieu hors des limites de la critique kantienne», ThéoRèmes [En liña], 6, 2014, publicado o 19 juin 2014, consultado o 28 xullo de 2014. URL : http://theoremes.revues.org/618 ; DOI : 10.4000/theoremes.618. A tradución galega hase publicar en setembro en Anotacións sobre literatura e filosofía [En liña], nº 10, 2015 [ISSN 2340-8537], Euseino? Editores, URL: https://euseinoeditores.wordpress.com/anotacions-sobre-literatura-e-filosofia/
Quentin Meillassoux, L’inexistence divine, tese de doutoramento baixo a dirección de Bernard Bourgeois, Universidade de Paris 1, 1996. Microficha establecida e reproducida polo Atelier national de reproduction des thèses, Universidade de Lille III.
Quentin Meillassoux, Le Nombre et la sirène. Un déchiffrage du Coup de dés de Mallarmé, París: Librairie Arthème Fayard, 2011. [Un ensaio extenso de Meillassoux sobre o mesmo tema, titulado “Un Coup de dés, ou a divinización materialista da hipótese”, publicarase proximamente na colección Rúa do Sol, de Euseino? Editores.]
Quentin Meillassoux, Tempo sen devir (seguido de “Continxencia e liberdade, unha comparación entre materialismo especulativo e ciencia experimental”, por Anna Longo), traducidos do inglés e do italiano por Carlos Lema; Vigo: Euseino? Editores, 2014.
euseino.org 