Arquivo por etiquetas: Georg F. W. Hegel

Heidegger e a posición nihilista

By Publicado en Filosofia Etiquetado ,,,,,, Deixar un comentario

O 27 de maio de 1933, Martin Heidegger toma posesión como reitor da Universidade de Friburgo. Nese acto, realizado baixo o goberno do Partido Nacionalsocialista de Adolf Hitler, o filósofo le o discurso titulado “A autoafirmación da universidade alemá”. Este feito ten unha gran transcendencia tanto naquel momento coma na posteridade, dada a importancia e infuencia da obra do autor de Sein und Zeit na filosofía do século XX e na actual.

En euseino.org, consideramos fundamental arriscarnos a facer unha interpretación daquel discurso. Non debido á permanente polémica sobre a relación de Heidegger co nacionalsocialismo, que conta cunha bibliografía abondosa e en aumento, senón para pensar coas nosas forzas e co discernimento propio o que outros tamén pensan co seu. Comparar xeitos de pensar é unha das tarefas da filosofía que desde aquí asumimos na medida das nosas posibilidades e limitacións mais da que non claudicamos. Esa tarefa —a de continuar, a de prolongar a filosofía— é a que pode axudar a non repetir pensamentos coma se se tratase de consignas, a evitar caer no dogmatismo.

Para realizar esta reflexión sobre o chamado “Discurso do reitorado”, Carlos Lema parte neste artigo da edición bilingüe alemá-francesa do discurso de Martin Heidegger, publicada en novembro de 2010 por Éditions Trans-Europ-Repress (T. E. R.), edición que recolle a realizada orixinalmente en 1933 por Verlag Wilh. Gottl. Korn, de Breslau, traducida para o francés por Gérard Granel. As referencias entre paréntese corresponden ás páxinas da antedita edición.

♦

“Heidegger e a posición nihilista. Unha lectura do discurso do reitorado”, por Carlos Lema

Segundo Heidegger, o carácter esencial da universidade radica na súa autonomía (7), de aí que o primeiro que se pregunte sexa “¿que esixe de nós esta reivindicación de autonomía?” (9)

A resposta está na finalidade que Heidegger lle dá á universidade: a de acadar “un saber suficiente na súa esencia” (9). Para lograr ese obxectivo, fixa nesa esencia unha inmanencia absoluta como “autoafirmación” e “vontade orixinal” que combata “a pretendida independencia e a pretendida ausencia de prexuízos dunha ciencia por seren demasiado recentes” (11).

Anúnciase aquí un retorno a outro tipo de saber, o “saber dos gregos” e tamén a teima heideggeriana coa técnica como fixación do óntico na reificación en calidade de fin en si mesmo. Ese novo tipo de saber afastado da súa aplicación técnica, ou óntica, é o que Heidegger chama a “esencia da ciencia”: “¿A ciencia debe ser para nós continuar a ser, ou debemos deixala derivar cara a un fin rápido?” (13)

O obxectivo da ciencia xa se cumpre se mantén o seu cuestionamento da totalidade do existente, que non deixa de facer coma quen, de “disimular”. Mais ese obstinación activa tamén forma parte da súa impotencia “diante do destino” (19). Isto é así porque Heidegger sitúa xa na orixe do saber —entre os gregos— a acción todopoderosa do destino, que fai fracasar perante el un saber “moito máis feble ca a necesidade”, segundo as verbas que Esquilo pon en boca de Prometeo. Ese fracaso inicial vai marcar a posición nihilista da ciencia, tal como escribe Heidegger no seu discurso do reitorado. Pois é na impotencia inicial da ciencia onde radica precisamente a súa esencia.

Así e todo, no discurso pregúntase se o progreso da actividade humana non atingue tamén á ciencia, tendo en conta que ese inicio prometeico nos remite a dous mil anos atrás. Todo o contrario, pois “A interpretación cristo-teolóxica do mundo que aconteceu despois, do mesmo xeito que, máis serodiamente, o pensamento matemático-técnico da modernidade, afastaron a ciencia, no tempo e na cousa mesma, do seu comezo. Aínda que iso non implica que o comezo mesmo chegase a ser superado dalgún xeito, ou incluso reducido á nada.”

A posición nihilista de Heidegger queda fixada cando determina que non é posible medir nin, polo tanto, reducir a esencia inicial da ciencia, ese saber grego que, como comezo, “aínda é“, de aí a imposibilidade da súa redución a calquera cálculo ou medida. “O comezo aínda é, non xace detrás de nós coma algo que acontecese hai moito tempo senón que se ergue diante de nós.” (19)

O prototipo de saber dos gregos é un saber insondable e inmutable no que “o ser-oculto do existente se manifesta para fracasar definitivamente” (15). Ese saber é tal precisamente porque “repousa unicamente sobre si mesmo” (15).

Esta remisión a unha esencia eterna é típica do romantismo nihilista, que retrotrae o presente ao pasado nun exercicio permanente de aniquilación.

En consecuencia, Heidegger reforza a correlación mundo-pensamento kantiana segundo a cal é imposible acceder ao en-si da cousa aínda que sexa posible pensalo. A actitude teórica, di, invocando “aos gregos”, non trataría de asimilar a praxe á teoría senón, pola contra, trataría de comprender a teoría en si mesma coma a realización máis alta da praxe auténtica:

“Para os gregos, a ciencia non é un ‘ben cultural’ senón o centro máis intimamente determinante do conxunto da existencia no seo do estado popular. A ciencia non é para eles o simple medio de facer consciente aquilo do que non se ten consciencia senón que é a potencia que mantén no seu punto de acuidade o conxunto da existencia e a apreixa enteiramente.” (17)

O miolo do programa heideggeriano para a sociedade repousa así nunha transcendencia á cal o óntico non ten acceso malia que sexa consciente dela. Como consecuencia deste programa, a ciencia ten por obriga primeira cuestionar todo o existente se temos en conta que a finalidade desa ciencia sería converterse no acontecemento fundamental da “existencia espiritual-popular”. O obxectivo dese cuestionamento é “abrir o esencial de toda cousa” pois cuestionar, segundo o Heidegger do reitorado, “obriga á máis extrema simplificación da ollada sobre o inevitable” (23).

¿En que consiste esa esencia inevitable á que o existente non ten acceso? A resposta é obvia: no nihilismo propio dunha exacerbación extrema da correlación mundo-pensamento; esa exacerbación pola que o correlato kantiano non soamente foi superado, senón ampliado, deixa fóra do ser todo aquilo que non se poida abrir ao inevitable: á angustia do cerramento do pensamento en si mesmo. Aí radica o que nós denominamos posición nihilista, en non recoñecer a continxencia do pensamento e das súas coxitacións, entre elas esa representación da nada que se denomina esencia, pobo, principio de razón, patria, necesidade, ou Deus.

Esa “vontade de esencia” que cuestiona todo o existente, constrinxíndoo á incerteza, é a característica principal do espírito como “ser-decidido á esencia do ser”. A incerteza permanente do mundo á que nos obriga o saber heideggeriano non ten nada que ver coa continxencia absoluta, pois esta última, ao contrario da primeira, permite que, ao ser absoluta, se poidan levar a cabo ordenacións continxentes da realidade coma, por exemplo, as leis da física. É dicir, a realidade é representable, liberándose da condena de non acceder ao en-si á que a quere someter Heidegger; mais esa realidade continxente non é necesaria, non é esencia ningunha de Ser transcendente ningún.

Velaí a diferenza entre a posición nihilista e a posición materialista; o nihilismo absolutiza unha representación da nada mentres que o materialismo especulativo absolutiza a continxencia das representacións como acceso á realidade. Desde a nada é imposible acceder a algo real, só a unha esencia ou principio transcendente; desde a representación continxente é posible acceder á realidade das cousas porque a representación queda liberada de desvelar esencia algunha nos obxectos. O saber pode ser tal porque é continxente, pola contra, un saber necesario e, polo tanto, non contixente, está condenado a enfrontarse eternamente ao mesmo veo que constitúe a nada indesvelable —inaccesible— da esencia.

De por parte, esa “vontade da esencia” da que fala Heidegger non soamente precisa dun pobo no que concretarse senón que tamén ha precisar dun “guía” para enfrontarse a esa incerteza permanente do mundo que se revela a través dunha tal esencia da ciencia. Velaí, segundo o autor de Sein und Zeit, a función da universidade e, máis concretamente, do pensador.

No discurso do reitorado, Heidegger fai unha crítica non explícita a outros tipos de “guías” cando fala da “función de guía” (Führerschaft) (26):

“O que é decisivo no feito de guiar non é simplemente o feito de ir diante senón a forza para poder ir só, non por teima persoal nin polo pracer de xogar ao xefe senón pola forza dunha vocación moi profunda e dunha obriga moi ampla. Semellante forza obriga ao esencial, produce a escolla dos mellores e suscita a alianza auténtica dos que teñen un tipo de coraxe nova.” (27)

Esa valentía nova á que alude o discurso do reitorado é a que se acada mediante “a claridade dunha palabra e dunha obra interpretativa actuante” (ibid.) O distanciamento da concepción hitleriana do liderato parece obvia nesta pasaxe, na que xa se determina o afastamento entre a posición nihilista de Heidegger —oposta á realidade moderna— e a posición pragmática do nacionalsocialismo —a favor das consecuencias extremas da modernidade; a primeira das posicións reclámase dunha esencia inatinxible mentres que a segunda posición, a nacionalsocialista, baséase nunha esencia xa atinguida e, como tal, presente en determinacións reais. A noción de pobo, para Heidegger, está por acadar, de aí que a vontade da esencia e a acción (pensar) deban estar dirixidas á busca do esencial, mentres que para Hitler o pobo xa é unha determinación existente e clara, por iso a finalidade da acción é impoñer completamente na realidade esa esencia existente.

Esa é a razón pola que, no paso do discurso dedicado aos estudantes, Heidegger define a liberdade con estas verbas: “Darse a si mesmo a lei é a liberdade máis alta”, pois a tan cacarexada “liberdade académica” é “inauténtica”:

“A primeira obriga é a que os conduce [aos estudantes] á comunidade popular”.

A versión heideggeriana do pacto social moderno non está configurada pola liberdade igual para todos senón que se mediatiza por unha remisión á “liberdade alta” que depende da “lei da súa esencia” (27-29); de aí o cualificativo de “alta”, que aplicado a liberdade significaría unha diferenza de grao —alta e baixa, mellor e peor—; cousa que na liberdade é inconcibible se temos en conta que, para a existencia desta, a igualdade é condición necesaria, isto é, a liberdade ha de ser igual para todas as cidadás e todos os cidadáns xa que o contrario implicaría desigualdade entre eles e, polo tanto, falta de liberdade ao comparar a liberdade “alta”, ou maior, duns coa liberdade “baixa”, ou menor, dos outros.

As tres esixencias ás que Heidegger empraza os estudantes son o servizo do traballo, o servizo militar e o servizo do saber. Todas tres esixencias están vencelladas coa “misión espiritual do pobo”, que non é outra máis ca a de “manifestar a máis potente de todas as potencias formadoras do mundo da existencia humana e […] acadar sempre de novo o seu mundo espiritual” (31).

As anteditas esixencias formúlanse tendo presente que os estudantes han de ser, na súa relación co saber, primeiro dentro e logo fóra da universidade, “os guías da existencia [Dasein führen] no seo do Estado popular”. Así que traballo, milicia e saber non están segundo Heidegger ao servizo dun Estado popular xa existente senón que se han reunir “orixinalmente nunha única forza determinante”: a vontade de esencia do corpo ensinante, vontade que ten como obxectivo o saber que atingue a esencia da ciencia (vid. 39); é dicir, o saber verbo da esencia da existencia (Dasein).

O saber, ou a ciencia, vén determinado en todo o discurso pola noción de existencia, ou Dasein. Esa existencia é a que Heidegger emparella en todo momento con “esa profunda e vasta circunspección da que a antiga sabedoría grega tirou o seu nome” (45), é dicir, o saber sobre a esencia. Non un saber técnico, ou habelencia para administrar o existente (óntico) senón unha ciencia coa que albiscar o Ser:

“O saber non está ao servizo dos oficios senón á inversa […] ese saber non é para nós a tranquila toma de consciencia de entidades e de valores en-si, é a máis decisiva maneira de poñer en perigo a existencia no medio da sobrepotencia do existente.”

Velaquí outro dos trazos distintivos do nihilismo de Heidegger, esa “maneira decisiva” de afastarse das entidades e valores en-si para poñer en perigo “a existencia do existente”. Mais, ¿que hai que poida xustificar o esforzo deses tres servizos —traballo, milicia e saber— e o risco que, ao cabo, corre a mesma existencia?

Para a universidade toda, ese risco vén xustificado por un “concepto orixinal de ciencia” que obriga non soamente á obxectividade senón “sobre todo á esencialidade” (35) e que supera “esa cousa ociosa e inauténtica que é o adestramento exterior para exercer un oficio” (37). Agora a súa finalidade unicamente ha de ser a de “elaborar a figura da esencia orixinal da ciencia” (37), tarefa que Heidegger se atreve a comparar cos tres séculos que necesitaron os Gregos para encarreirar cara a un bo fin a cuestión de que debe ser o saber. Velaí a vontade-da-esencia concibida en función da amplitude do saber que ten que ver coa esencia da ciencia.

A “vontade-da-esencia” do corpo de ensinantes e de estudantes “debe dar ao seu saber, por conivencia do pobo e do seu Estado, a forma da esencia da ciencia. Esas dúas vontades, a dos ensinantes e a dos estudantes da universidade aos que se dirixía Heidegger no seu discurso de toma de posesión como reitor, deberían impelerse mutuamente á loita (Kampf) con todas as súas capacidades de vontade e de pensamento, con todas as forzas do seu corazón e todas as aptitudes da carne, deben despregarse para a loita, reforzarse na loita e conservarse entanto que loita. Ese é o significado do que Heidegger denomina a obriga militar.

A comunidade de loita á que se dirixe Heidegger, a dos profesores e os alumnos, tamén ha de ter en conta que “Calquera guía [Führung] debe recoñecer nos que o seguen unha forza propia deles. Mais calquera que é guiado leva en si a resistencia. Esa oposición esencial no guiar e no seguir non debe ser amortecida, moito menos aínda eliminada.” (41)

Velaí o aviso de Heidegger aos nacionalsocialistas: a dunha disposición esencial no corpo de mestres e alumnos universatarios, a da autoafirmación autodefinitoria que autoriza a automeditación decidida co obxectivo dunha auto-nomía auténtica.

Nesa auto-regulación do pensar como esencialidade do real radica a forza da obra de Heidegger e a súa decisión posterior de deixar o cargo de reitor o 23 de abril de 1934, cando “a forza espiritual de Occidente frouxea e todas as súas xuntas renxen, [cando] o cadáver da pseudocultura esboroa sobre si levando consigo todas as forzas na mesma confusión para abafalas na loucura” (43).

*    *    *

Outra volta, e non é ocioso insistir, a tarefa é enorme na medida en que resulta imposible. A esencia da ciencia como absoluto está eivada ab ovo polo límite infranqueable do coñecemento humano, isto é, pola correlación mundo-pensamento: a existencia da ciencia está marcada pola duración da existencia do ser humano como tal. Antes do ser humano e despois del, a ciencia non existe. O esforzo inaudito de Heidegger, no que o seguiron moitos dos grandes pensadores do século XX, é intentar converter en absoluto algo que non o é. Do seu fracaso e do seu intento por ocupar a posición deixada baleira por outro fracaso estridente —o da salvación mediante acción divina—, xurdiu a forza aínda imperante dunha posición nova, na que se volve arriscar todo, a posición nihilista.

Heidegger e o nazismo son coetáneos, entre eles non hai unha relación de causalidade semellante á que existe entre Marx e o estalinismo. Aínda que todos os catro son manifestacións da desaparición da figura de Deus como rexedor do mundo.

Heidegger non elaborou o pensamento nacionalsocialista, Marx si elaborou unha filosofía teleolóxica absoluta e científica, como posuidora única da verdade: o marxismo. Non abonda con reler a Marx para facer unha crítica da dialéctica a través da correspondente crítica da tradición marxista co obxectivo de detectar os elementos da interpretación teleolóxica hegeliana (transhistórica) que rexorden na súa obra e cales deles continúan a estar presentes nas interpretacións da tradición marxista posterior.

Pasar do suxeito histórico proletariado ao subalterno tampouco non abonda para abolir o efecto teleolóxico da salvación dese suxeito. Para iso, cómpre considerar tal suxeito como obxecto, que é o intento do materialismo especulativo. Non transformalo en principio de razón.

Non se trata, por tanto, dunha teleoloxía transhistórica vencellada soamente a Hegel senón que toda a historiografía é de seu “transhistórica” ao ser unha construción humana resultado da correlación mundo-pensamento. O denominado materialismo histórico é unha construción teleolóxica enfocada desde a correlación e cara á correlación; enclaustrada nun campo de senso elaborado, non dado por condición ningunha que non sexa propiamente histórica, logo producida e confirmada polo propio campo.

Polo tanto, hai unha relación entre nihilismo [vid. “A posición nihilista: o nihilismo literario”], marxismo e nacionalsocialismo, esa relación é a morte de Deus e a ocupación da súa posición central, de principio e veridicción do mundo, polo ser humano.

A correlación humano-mundo é a que, ao facer a realidade dependente exclusivamente de quen a pensa, establece o marco no que o relativismo triunfa: só aquilo que o ser humano chega a pensar pode ser posible. Nesa absolutización do correlacionismo, na figura do ser humano como dador de existencia, pois só existe o que este pensa, é onde está o vencello común entre Heidegger e Marx, entre estalinismo, nazismo e nihilismo. Na absoluta dependencia entre a realidade e quen a pensa: o ser humano como creador. Velaí a finitude que xorde da correlación.

O pensamento de Heidegger é un intento de superar esa finitude mediante a súa absolutización para manterse no interior do correlato; de aí a súa crítica da tecnificación como creación absoluta. De aí a súa xenreira á morte tecnificada, a todo o que significa produción en masa. Ese foi o seu punto de desacordo principal co nazismo. Para Heidegger, a correlación mundo-pensamento acabou sendo un refuxio, unha hutte. Unha posición nihilista.

SaveSave

SaveSave

A inexistencia divina

By Publicado en Filosofia Etiquetado ,,,,,,,,,, Deixar un comentario

Onte publicáronse no suplemento dun xornal español as recensións de dous libros de historia da relixión, ademais dunha extensa entrevista coa súa autora, a historiadora Karen Armstrong, quen afirma, entre outras cousas:

“[…] Europa está a quedar moi pasada de moda no seu secularismo. Noutros lugares a xente estase a facer máis relixiosa, para ben ou para mal. A relixión é coma a arte, o sexo ou a gastronomía: hai arte excelente e moi mala. A idea de que a relixión é daniña non é moi intelixente.” […] “Coma a mellor arte, a relixión ofrece a posibilidade de escapar do horror que nos rodea e buscar senso para as nosas vidas”.

Á parte das matizacións referidas á historia, nas que aquí non imos entrar e que moi parcialmente as anteditas críticas analizan, cómpre reparar na presentación que da relixión fai esta historiadora e na que equipara a súa función á da arte, ou á da busca de “experiencias transcendentes” que parecen achegarse a aparentemente simples modalidades de consumo. Así e todo, o que si nos parece fundamental diante desta concepción da relixión é clarexar que o que se está a discutir cando se fala de “buscar senso para as nosas vidas” non só é dunha “moda”  que “nos faga saír momentanemamente de nós mesmos”, o que se está a postular novamente resulta ser unha cuestión fundamental non só na historia senón no presente: a lexitimación da política pola relixión.

800px-1831Hummel_Granitschale_im_Lustgarten_anagoria

Despois desa opera magna de Hans Blumenberg titulada A lexitimación da Idade Moderna, pensamos que queda ben argumentada que a diferenza esencial entre a Idade Moderna e o Antigo Réxime é que a primeira prescindiu da necesidade da relixión como lexitimadora da organización do mundo, ou da pólis. Na Idade Moderna, a política está lexitimada polos cidadáns e as cidadás, sen necesidade dunha autoridade transcendente allea a eles que a sancione validamente; na modernidade, a noción de representación vincula a lexitimidade coa decisión da cidadanía.

Por ese motivo, parécenos pertinente lembrar aquí un dos títulos publicados por Euseino? Editores, A música das esferas, de Carlos Lema, no que se dedican o capítulo titulado “O culto do Ser Supremo” e a addenda “Orde do mundo, secularización e progreso” a analizar o proceso da lexitimación moderna e a contrapoñer criticamente diferentes interpretacións, entre elas as de Blumenberg, Arendt, Agamben, Koselleck e Löwith.

Sobre ese mesmo asunto da divindade e da súa relación co mundo, achegamos a seguir un artigo no que o autor do devandito libro, partindo dun ensaio de Anna Longo que se publicará no número de setembro de Anotacións sobre literatura e filosofía, expón de xeito sintético a necesidade de superar a idea de ateísmo, precisamente por estar vencellada en exceso á existencia da relixión, isto é, porque é preciso postular unha concepción da divindade allea á relixión, que non teña función lexitimadora e que sexa compatible coa razón: a de que Deus xa non é o garante dunha orde necesaria que forma parte dun totalizable posible senón que constitúe un dos feitos absolutamente continxentes, entre outros. Pois todo se pode producir sen unha razón primeira, incluso un Deus.

♦

 

A INEXISTENCIA DIVINA, OU A SONATA MODERNA

por Carlos Lema

 

Estou a traducir un ensaio da filósofa Anna Longo titulado “Deus fóra dos límites da crítica kantiana”. Nel faise unha interpretación da tese de doutoramento escrita por Quentin Meillassoux sobre “A inexistencia divina”. É da inexistencia divina propiamente dita, non só do ensaio de Longo e da tese de Meillassoux, do que se vai tratar neste artigo.


O realismo da Paixón

Para podelo facer, cómpre partir do que Hans Blumenberg chamou “realismo da Paixón”; realismo que, na interpretación deste autor, resulta ser o sinal do mesmísimo comezo da modernidade: o ser humano como fracaso de Deus. O fracaso da creación consiste na aparición da humanidade, da finitude, en suma.

Ese fracaso acontece porque o todopoderoso non é quen de “cumprir a intención digna de Deus… non se esnaquiza contra o mundo desque o crea senón que soamente se esnaquiza nel: ese é o tema da Paixón. Sexa quen sexa ese personaxe sufrinte e morrente, o ‘Fillo do home’ e o ‘servidor de Deus’… ninguén sabe exactamente o que significa cada un deses atributos: nel, Deus é abandonado por si mesmo.” (La Passion selon saint Matthieu, p. 19)

Pódense atopar doadamente razóns para ese abandono en que, segundo o relato bíblico, Deus permitiu que a morte se introducise no mundo ou, na interpretación que dá Paulo, como consecuencia do pecado. En realidade, o Creador esixía da súa “imaxe e semellanza” que esta renunciase a ser como era el mesmo. Sexa como for, desde ese momento, tentación e limitación están forzosamente vencelladas. Lutero tiña razón cando, na décimo sétima das súas teses, a titulada “Contra a teoloxía escolástica” (1517), afirma: en virtude da súa natureza, o home non pode querer que Deus sexa Deus (Non potest homo naturaliter velle deum esse deum); polo contrario, el deséxase a si mesmo como Deus e como Deus do Non-Deus (Immo vellet se esse deum et deum non esse deum). Non se trata de ateísmo senón do desexo de ocupar a posición do Deus único. Desde ese momento, a rivalidade só pode ser absoluta.

En consecuencia, non ten por que asombrarnos que a cuestión do suxeito —e con ela entra en xogo o correlacionismo, ou acceso ao mundo a través do suxeito— estea presente no “realismo da Paixón”, pois do fracaso de Deus todopoderoso xorde a posibilidade, como potencia, do Deus do mundo. O destino do creado xa non vai ser a Salvación senón o mundo mesmo: “a eiva amarga da morte”, e traduzo libremente a Blumenberg.

Esa amargura do Ser Humano, provocada pola inexistencia divina, pódese representar de xeito perfecto se a trasladamos aos tres movementos da forma sonata; a única forma artística, xunto coa novela, propia da Idade Moderna, xa que nela se representa o que Hegel denominou Aufhebung (que aquí poderiamos emparentar coa modulación musical), ou variación sen modificación da substancia:

1) Exposición do tema: o cristianismo como Salvación individual, de cada consciencia en solitario. O “realismo da Paixón” é o que a fai posible; xa non é Deus todopoderoso quen salva, é Cristo, é un ser humano.

2) Variación e desenvolvemento do tema: a Revolución de 1789 crea unha relixión universal, os Dereitos do Home como Ser Supremo, relixión que ocupa a posición do cristianismo tras o fracaso da Salvación anunciada por este último.

“Despois da extinción das espectativas escatolóxicas, a culpabilidade persoal convertérase no drama da vida individual, outra volta entregada á multiplicidade dos seus aspectos, por oposición á simplicidade do devandito pecado orixinal.” (ibid., 54)

3) Reexposición do tema e final: tras o fracaso da relixión humanista, Mallarmé intenta outra vez salvar o suxeito a través do Libro, do Poema, da Literatura como relixión absoluta porque dependería da salvación polo azar absoluto dunha arte codificada numericamente. (Sintentizo a conclusión do libro de Meillassoux sobre Un coup de dés: o caos é a única posibilidade de orde, i. e., de salvación, xa que a necesidade da continxencia das leis é, en definitiva, a única posibilidade de absoluto, a salvación do mundo está na mesma continxencia como lei única do universo.)

Seguindo esta interpretación, o rito devén poesía, ou carisma, xa que a poesía é carismática en tanto é a expresión do suxeito (o paradigma: Hölderlin) e, ao cabo, esta dá en narración; na novela-xénero, a cultura é unha variación sobre o suxeito como alicerce do pacto social moderno, como legalidade das formas a priori de representación kantianas, dos conceptos. De aí que a novela sexa a única forma literaria que logra anular a distinción falsa entre cultura humanista, ou “alta cultura”, e “cultura de masas”, ou produto da industria cultural. Pola contra, a poesía acabará por ser a continxencia que se xustifica como algo revelado. Para non fracasar, o poema —hoxe— debería carecer de expresión (non ter relación co suxeito nin coa comunidade), ou debería ser expresión dunha linguaxe azarosa, i. e., asignificativa coma a combinatoria numérica da música.

Logo o realismo da Paixón remata nese “encaixe de liques” (collo prestada esta frase dun poema inédito de Chus Pato) que é a sonata moderna: a representación do Eu é a divindade salvadora fronte a ese final eterno e repetido da morte. Velaí a consecuencia da expulsión do Paraíso.


Un Deus continxente 

Así e todo, as consideracións que fai Anna Longo sobre a inexistencia divina postulada por Meillassoux vannos levar á asunción do innecesario da salvación.

Segundo Anna Longo, Meillassoux explícanos que, no sistema kantiano, precisamente para dar conta da representación dun mundo racionalmente determinable, a razón acaba por levar á produción da idea de Deus, incluso na imposibilidade de probar a súa existencia. Deus sería “o ser de todos os seres, a totalidade das condicións para pensar os obxectos en xeral en tanto que estes me poden ser dados; a unidade sintética absoluta de todas as condicións de posibilidade das cousas en xeral” (Kant, tomo II, 48). O Ser Supremo é daquela a totalidade do posible que é a condición da experiencia posible, quere dicir, do feito de que se lle dea un contido á determinación formal das categorías.

Esa idea de Deus corresponde á da totalidade do substrato da determinación universal, isto é, ao fundamento concreto de todas as determinacións posibles, en relación co cal cada cousa é limitada en positivo polos atributos que posúe e en negativo polos que non posúe (vid. Kant, II, 273). Dito doutra maneira, a razón acabaría por levar a supoñer, como condición de posibilidade da determinación a priori, un ser que “contén dalgún xeito a provisión enteira da materia da que se poden coller todos os predicados das cousas, que por conseguinte só é a idea dunha totalidade real (omniudo realitatis)” (ibid., 275).

Mais, se admitimos, tal como demostra a argumentación de Meillassoux, a verdade racional da continxencia de toda cousa, a razón xa non ten necesidade da idea de Deus nin como principio de razón que converte as leis en necesarias nin como suma total do posible e condición da representación. Aínda máis, se soamente pode existir o que non é contraditorio, i. e., todo aquilo que non é necesario e, polo tanto, só pode existir o que é continxente, entón o ser necesario non pode existir porque, sendo contraditorio, abrangue todos os predicados de todas as cousas. Como moito, o que pode existir sen necesidade é un Deus continxente e inmanente.

Velaí o paso do posible, como fundamento dese mundo ordenado polas leis necesarias, ao virtual, como caos que permite a actualización dunha infinidade de mundos cuxas leis son absolutamente continxentes e que obriga a unha transformación da idea de Deus. Deus xa non é o garante dunha orde necesaria que forma parte dun totalizable posible senón que constitúe un dos feitos absolutamente continxentes, entre outros, que poden xurdir do virtual en tanto que conxunto non totalizable. Todo se pode producir sen unha razón primeira, incluso un Deus.

Dese xeito, xa non é unha fe irracional a que pode soster a crenza nun absoluto certo senón que é o coñecemento racional da continxencia absoluta de toda cousa o que lexitima a esperanza na aparición dun mundo gobernado por un Deus que cumpra a xustiza para os vivos e para os mortos. Tal é o senso propio da expresión “inexistencia divina” como a interpreta Anna Longo en “Deus fóra dos límites da crítica kantiana”.

 

Bibliografía

Hans Blumenberg, La Passion selon saint Matthieu, París: L’Arche, 1996.

Emmanuel Kant, Critique de la raison pure (1781/1787), París: Librairie philosophique de Ladrange, 1846.

Anna Longo, «Dieu hors des limites de la critique kantienne», ThéoRèmes  [En liña], 6, 2014, publicado o 19 juin 2014, consultado o 28 xullo de 2014. URL : http://theoremes.revues.org/618 ; DOI : 10.4000/theoremes.618. A tradución galega hase publicar en setembro en Anotacións sobre literatura e filosofía [En liña], nº 10, 2015 [ISSN 2340-8537], Euseino? Editores, URL: https://euseinoeditores.wordpress.com/anotacions-sobre-literatura-e-filosofia/

Quentin Meillassoux, L’inexistence divine, tese de doutoramento baixo a dirección de Bernard Bourgeois, Universidade de Paris 1, 1996. Microficha establecida e reproducida polo Atelier national de reproduction des thèses, Universidade de Lille III.

Quentin Meillassoux, Le Nombre et la sirène. Un déchiffrage du Coup de dés de Mallarmé, París: Librairie Arthème Fayard, 2011. [Un ensaio extenso de Meillassoux sobre o mesmo tema, titulado “Un Coup de dés, ou a divinización materialista da hipótese”, publicarase proximamente na colección Rúa do Sol, de Euseino? Editores.]

Quentin Meillassoux, Tempo sen devir (seguido de “Continxencia e liberdade, unha comparación entre materialismo especulativo e ciencia experimental”, por Anna Longo), traducidos do inglés e do italiano por Carlos Lema; Vigo: Euseino? Editores, 2014.

Liberdade e modulación en Johann Sebastian Bach

By Publicado en Filosofia Etiquetado ,,,,,,, Deixar un comentario

Na biografía de Johann Sebastian Bach escrita por Forkel atopamos unhas páxinas dedicadas á modulación musical que nos parecen especialmente salientables. Para o que aquí nos vai interesar, a importancia da obra musical de Bach está fundamentalmente asociada ás súas pezas da camera, singularmente ás escritas para clavicémbalo. Trátase de obras concibidas para a interpretación no ámbito privado, é dicir, pezas compostas para a súa execución polo suxeito, que se instaura tamén como o seu case exclusivo receptor. Igual ten que, neste caso, a recepción sexa ampliable ao resto dos membros da institución familiar, ou mesmo aos próximos a ela. Tanto como “exercicios” (Clave ben temperado) coma en calidade de divertimento (Suites), a concepción destas pezas está vencellada directamente cun tipo de interpretación e de recepción alicerzada no suxeito, na súa relación coa legalidade musical e na súa percepción da música como obra de arte que é decodificada —ao estender a concepción relixiosa luterana á estética— baixo a responsabilidade única do propio suxeito.

Dese xeito imos constatar que a música sería precursora das outras artes na súa función de representación do suxeito como resultado da súa relación coa legalidade (estética, musical) en tanto que lexitimada pola liberdade. Non é preciso aducir argumentacións referidas á obra de Max Weber para lembrar o papel fundamental da Reforma protestante nese proceso cara á Idade Moderna, coidamos que patente no caso de Bach.

Guidonian_hand

A man guidoniana utilizouse en música medieval para axudar os cantantes a ler a primeira vista. Guido D’Arezzo, teórico musical medieval, autor de varios tratados sobre teoría da música, puido empregala, de aí o nome.

Polo tanto, tendo en conta estas ideas previamente expostas, damos de seguido unha tradución das devanditas pasaxes do libro de Johann Nikolaus Forkel, publicado en 1802, despois do máis de medio século que a memoria da obra de Bach tivo que agardar para ser recuperada. De feito, a súa monografía non é soamente unha biografía senón tamén un ensaio sobre Bach como intérprete, ensinante e compositor; ensaio baseado nas súas obras para órgano e clavicémbalo, coas que Forkel estaba familiarizado. Velaquí os pasos relacionados coa cuestión que nos interesa:

“A modulación [En harmonía tonal, unha modulación designa un cambio de tonalidade sen interrupción do discurso musical; a modulación pode estar acompañada dun cambio de modo mais non necesariamente.] en Bach era algo característico e orixinal da súa harmonía, coa que a modulación estaba relacionada estreitamente. Mais as dúas cousas, malia estaren estreitamente asociadas, non son idénticas. Por harmonía entendemos a concordancia entre varias partes; por modulación, a súa progresión a través de claves diferentes. A modulación pódese realizar só nunha parte. A harmonia require máis dunha. Vou tentar clarexar o significado de ambas.

Os máis dos compositores mantéñense próximos á tónica e, así e todo, modulan fóra dela con deliberación. En música iso require un número grande de intérpretes e un edificio, por exemplo unha igrexa, onde o gran volume de son vaia esmorecendo paseniñamente na distancia; ese hábito demostra o acertado que está o compositor que pretende que a súa obra produza o mellor efecto posible. Mais na música instrumental ou de cámara iso mesmo non sempre é proba de sabedoría senón máis ben de probreza de intelixencia. Bach viu claramente que eses dous estilos esixían tratamentos diferentes. Nas súas abondosas composicións corais controla a súa imaxinación exhuberante. Nas súas obras instrumentais déixase ir. O mesmo que nunca busca a popularidade, senón que persegue o seu ideal, Bach tampouco ten razón ningunha para coutar a nobreza da súa inspiración nin para rebaixar o seu modelo adaptándoo ao consumo público. Endexamais fai cousa á maneira. Por conseguinte, cada modulación na súa obra instrumental é un pensamento novo, unha creación constantemente progresiva no que atingue as claves escollidas e as relacionadas con elas. Apreixa rapidamente as esencias da harmonía mais con cada modulación introduce unha suxestión nova para ir esvarando suavemente cara á fin da peza sen que o renxer da maquinaria sexa perceptible; malia non ser un compás simple —case podo dicir que tampouco parte dun compás— é coma se fose outro máis. Cada modulación baséase nunha relación estrita coa clave da que procede e da que abrolla de maneira natural. Bach ignora, ou máis ben despreza, as ofensivas repentinas coas que moitos compositores buscan sorprender os seus oíntes. Mesmo nas súas pasaxes cromáticas as progresións son tan suaves e doadas que é difícil ser consciente delas, por moi extremadas que poidan ser. Fainos sentir que endexamais sae fóra da escala diatónica, xa que é rápido tanto para apropiarse das consonancias comúns coma dos sistemas disonantes e combinalos cunha finalidade ben definida.” [Johann Sebastian Bach. His Life, Art and Work, páxs. 78-79]

Unha páxina antes desta pasaxe, ao tratar da harmonía, Forkel fala da “transgresión das regras admitidas” que caracteriza a obra de Bach:

“Outras veces, trátase da regra pola que cada nota elevada por unha alteración [As “alteracións” ou “accidentes”, en música, remiten en primeiro lugar á modificación da altura inicial dunha nota, noutras palabras, ao feito de facer esa nota máis grave ou máis aguda polas razóns que sexan: modulación, transposición, ornamentación, …] non se pode duplicar no acorde xa que a nota elevada se debe resolver, pola súa natureza, na nota inferior. Se se duplicase, deberíase elevar en ambas as partes e, consecuentemente, formar oitavas consecutivas. Esa é a regra. Mais Bach duplica non soamente notas alteradas en calquera parte da escala senón, de feito, o propio semitonium modi ou sensible. Aínda que evita as oitavas consecutivas. As súas obras máis logradas son exemplos disto.” [ibid. páx. 77]

Mesmo nun compositor como Bach, nidiamente integrado na sociedade do seu tempo e cunha obra cuns obxectivos que facilmente se poden identificar co servizo á comunidade relixiosa, tal como Hans Blumenberg amosa no seu libro sobre A paixón segundo San Mateo, o pulo da arte como produción de subxectividade comeza a causar efectos que posteriormente, no período moderno, han adquirir significado e funcionalidade plena. Cómpre non esquecer que Forkel escribe o seu libro sobre Bach en 1802, no comezo do esplendor da Era napoleónica, sendo coetáneo de Goethe, Hegel e Stendhal.

Esa idea de liberdade, que na obra para teclado de Bach abrolla anticipadamente como “un pensamento novo, unha creación constantemente progresiva” que non ten necesidade de “adaptarse ao consumo público”, tal como acabamos de ver na análise de Forkel, hase consolidar posteriormente como consecuencia da irrupción do suxeito como parte fundamental do pacto social moderno e do conseguinte pacto epistémico, ou lóxica transcendental, necesario segundo Kant para a funcionalidade dos conceptos. Mais ese pulo de liberdade do suxeito sería antitético tanto respecto do pacto social coma respecto da fixación de conceptos se na súa realización, quer política quer epistemolóxica, non se introducise o que Hegel denominou Aufhebung. O mesmo acontecería respecto das regras da arte: Bach é libre ao compoñer porque leva a cabo “máis unha ampliación ca unha violación das regras recoñecidas” [ibid. páxs. 77-78].

En Hegel, Aufheben é, esencialmente, “suprimir”, sendo o resultado da supresión ou negación non un puro nada senón un nada determinado polo ser negado, posuíndo daquela en si un aquel positivo. A identidade da conservación e da supresión fai que, polo tanto, conservar algo sexa, ao preservalo da corrupción, suprimilo en suprimíndose, poñelo na posición de negar a súa negación, pois a Aufhebung designa máis ben a negación como pro-posición, a supresión como aquilo que conserva.

Segundo a nosa interpretación, que intenta achegarse ao que podería ser unha primeira formulación dunha ontoloxía modal, a Aufhebung hegeliá traballaría como unha modalización ou modulación —semellante á modulación musical— desa episteme na súa especificidade subxectiva e tamén na colectiva ou social. A episteme social, como dispositivo de protección e afirmación do ser humano no mundo, trasladaría a episteme racional (o correlato humano-mundo) á pólis mediante a representación como xeito de acceso dos suxeitos aos discursos de saber e poder que constitúen toda comunidade. O elemento primordial dese pacto epistémico, en paralelo ao denominado por Blumenberg consensus retórico, sería o suxeito cartesiano do cogito ergo sum ampliado na mesma episteme racional que o constitúe, agora xa non como categoría fixada, como arkhé, senón como modalización ou Aufhebung que cambia sen suprimir, isto é, como dispositivo de modulación do humano na súa correlación co mundo e do mundano na súa correlación coa humanidade.

Este xeito noso de interpretar a irrupción dunha ontoloxía modal relacionándoa co papel central do suxeito na Idade Moderna difire notablemente da ontoloxía modal postulada, por exemplo, por Giorgio Agamben, quen afirma que

“[…] é necesario substituír a ontoloxía da substancia por unha ontoloxía do como, do modo ou da modalidade. O problema decisivo xa non é «que cousa» son senón «como» son o que son. Nese senso, cómpre radicalizar a tese spinoziana segundo a cal só hai o ser (a substancia) e os seus modos ou modificacións. A substancia non é algo que preceda os modos e que exista independentemente deles. O ser non é máis ca os seus modos, a substancia non é máis ca as súas modificacións, o seu «como» (o seu quo-modo). A ontoloxía modal permite ir alén da diferenza ontolóxica que dominou a concepción occidental do ser. Entre ser e modos, a relación non é de identidade nin de diferenza, porque o modo é simultaneamente idéntico e diverso —ou, máis ben, implica a coincidencia, isto é, o caer xuntos, dos dous termos.” [“Elementos para unha teoría da potencia destituínte“, páxs. 40-41]

Así e todo, cómpre apuntar que a concepción da ontoloxía modal moderna que aquí comezamos a esbozar incluiría a ontoloxía modal agambiana precisamente como unha das manifestacións da irrupción do suxeito na modernidade; o que Agamben sitúa na “política que vén” nos situámolo no presente histórico moderno, pois, ese “caer xuntos dos dous termos”, ¿non é, ao cabo, unha manifestación da Aufhebung hegeliana?

De aí que nos pareza clarificador atopar na biografía de Johann Sebastian Bach escrita por Forkel esas páxinas dedicadas, precisamente, á modulación e á liberdade en música.


Bibliografía

Giorgio Agamben, “Elementos para unha teoría da potencia destituínte“, Anotacións sobre literatura e filosofía [en liña], nº 4, marzo de 2014, Euseino? Editores.

Hans Blumenberg, La Passion selon saint Matthieu, París: L’Arche, 1996.

Bernard Bourgeois, Le vocabulaire de Georg Wilhem Friedrich Hegel, París: Ellipses, 2000.

Johann Nikolaus Forkel, Johann Sebastian Bach. His Life, Art and Work, con notas, apéndices e tradución de Charles Sandford Terry, Londres: Constable and Company Ltd., 1920.

Gabinete das fadas, 1

By Publicado en Gabinete das fadas Etiquetado ,,,,,, Deixar un comentario

En Euseino? Editores consideramos a escritura e o pensar das mulleres como unha das achegas máis importantes á retórica do progreso. Sen esta achega, a ampliación do límite do racional e o esvaecer das fronteiras da subxectividade, dos roles de xénero e do pensamento dogmático non serían posibles tal como se conciben hoxe en día. A partir desa reflexión das mulleres, reflexión non pechada nin determinada polo saber, a nosa arela é compartir a mesma escritura e o mesmo pensar. Con ese motivo iniciamos esta serie, titulada “Gabinete das fadas” precisamente porque os contos de fadas foron un dos primeiros xéneros literarios co que as mulleres accederon ao estatuto de escritoras —de autoras—; un xénero literario mediante o cal, desde o século XVII, se comezou a ampliar a retórica do progreso ao incorporar a tradición oral, as lendas e os mitos. Na Querelle des Anciens et des Modernes, as escritoras situáronse a prol da Idade Moderna como un xeito de ir facendo esvaecer os lindes da razón instrumental masculina.

Iniciamos o “Gabinete das fadas” cunha cita de Judith Butler que incide, entre outras, en dúas cuestións fundamentais: a retórica e a produción de subxectividade.

585px-The_Travelling_Companions_by_Augustus_Leopold_Egg

“Significativamente, Hegel vencella a transición entre consciencia e autoconsciencia cos significados retóricos da explicación lingüística. Polo tanto, como a autoconsciencia se caracteriza pola reflexividade, é dicir, pola capacidade de relacionarse consigo mesma, está condicionada polo poder da articulación. Ademais, non se trata de que a articulación propoña un ‘contido’ que se reflicte, daquela, nunha consciencia a observar teimudamente desde un algures ontolóxico, senón que a consciencia se revela a si mesma como un fenómeno articulado que soamente chega a ser el mesmo como articulación. Ao ser articulada, esta consciencia xa non se pode denominar axeitadamente con ese termo, pois el mesmo rexeita retoricamente as condicións da disparidade ontolóxica que ese mesmo nome denota. Ao transformarse en articulada, a consciencia convértese en si mesma mais, como apunta un dito hegeliano clásico, ao facelo tamén acaba por ser outra. Neste caso, esa Outra, que é, abofé, o seu eu completo, é autoconsciencia.

O movemento desa transición é un movemento retórico; o interior que, ao cabo, é revelado, primeiro é actualizado sen coidado de si e, soamente cando se completa a actualización, cando a Explicación queda fixada e remata, a consciencia contempla ese produto para recoñecerse como a súa autora. Tanto ten o propósito da Explicación, para a consciencia trátase dunha descuberta inesperada e, precisamente por iso, moi significativa: é a capacidade de recoñecerse a si mesma como unha estrutura reflexiva cun lugar no mundo. Como exterioridade, a consciencia é “outra” distinta de si mesma, o que quere dicir que iso que xeralmente se entende como “outra” distinta de si é, nomeadamente, o mundo; de aí que o contrario desta afirmación de identidade tamén sexa certo: a consciencia do mundo sempre é a consciencia de si na súa alteridade. O movemento retórico de transición reafirma, polo tanto, o principio de identidade, o lugar ontolóxico da diferenza, a rede de relacións internas na que se alicerza.

Como axencia retórica, o suxeito hegeliano sempre sabe máis do que cre saber e, ao ler el mesmo retoricamente, é dicir, ao ler os significados que sen decatarse actualiza contra o que el explicitamente pretende, recobre incluso unha parte importante da súa propia identidade. A retórica é, pois, a condición da decepción e da iluminación, a maneira na que o suxeito sempre é e sempre está alén de si mesmo, a significar o que non necesariamente pretende mais que, así e todo, exterioriza, o que le e, ao cabo, recobre consigo mesmo.”

Judith Butler, Subjects of Desire. Hegelian Reflections in Twentieth-Century France

Butler p30-31