“O ceo. Nocións de astronomía para uso de xente mundana e da mocidade” (1864), por Amédée Guillemin, pormenor da prancha XXXIV

Recentemente publicado polos nosos colegas de Quodlibet, a editorial que inspira a Euseino? Editores desde o inicio da nosa actividade, difundimos agora en galego un artigo de Giorgio Agamben, excepcional tanto no seu contido coma na súa forma. Nel ábrense paso ideas que botan luz sobre o significado da vida plena, sobre a vellez e a soidade, sobre a necesaria ou innecesaria salvación. As máquinas e a tecnoloxía están moi presentes. Tamén os seres humanos reducidos á súa pura existencia biolóxica. E, a carón desta visión crítica, en absoluto acomodaticia, xorde a vida sentida como tal: “Sentirme vivir faime a vida posible, aínda que estea pechado nunha gaiola. E nada hai tan real coma esa posibilidade.” Aparece a salvación libre do dominio da historia: “Cómpre arrincar a salvación do seu contexto histórico, atopar unha pluralidade non histórica, unha pluralidade como camiño de saída da historia.” E, ao cabo, a filosofía e a poesía: “Queda, na casa que arde, a lingua. Non a lingua senón as inmemoriais, prehistóricas, débiles forzas que a custodian e a lembran, a filosofía e a poesía.”

Traducido do italiano por Carlos Lema. Agradecemos ao autor e a Quodlibet a súa xenerosidade por permitirnos difundilo en galego e a Valentina Parlato a xentileza coa que atendeu a nosa proposta.

♦

Cando arde a casa

“Todo o que fago non ten senso se a casa arde”. Mesmo mentres arde a casa acontece que hai que continuar coma sempre, que cómpre facer todo con coidado e precisión, se cadra aínda de xeito máis estudado —aínda que ninguén se decate. Pode pasar que a vida desapareza da terra, que non quede ningunha memoria daquilo que se fixo, para ben e para mal. Mais ti continúa coma antes, é tarde para cambiar, xa non hai tempo.

“O que arredor de ti acontece / xa non é asunto teu”. Coma a xeografía dun país que hai que abandonar para sempre. ¿De que xeito, así e todo, aínda ten que ver contigo? Mesmo agora que xa non é asunto teu, que todo semella acabar, cada cousa e cada lugar aparecen coa súa fasquía máis verdadeira, afectánte dunha maneira máis próxima —somos así: esplendor e miseria.

A filosofía, lingua morta. “A lingua dos poetas sempre é unha lingua morta… é curioso dicilo: lingua morta que se usa para dar máis vida ao pensamento. Se cadra non unha lingua morta senón un dialecto. Que filosofía e poesía falen unha lingua que non chega a ser unha lingua, iso dá a medida do seu rango, da súa vitalidade especial. Pesar, xulgar o mundo comparándoo cun dialecto, cunha lingua morta e que, así e todo, xurda de onde non hai que cambiar nin unha soa coma. E, agora que a casa arde, continúa a falar ese dialecto.

¿Que casa se está queimando? ¿O país onde vivo, Europa, ou o mundo enteiro? Se cadra as casas, as cidades xa están queimadas non sabemos desde hai canto tempo, nunha única e inmensa cacharela que acabamos por non ver. Dalgunhas só quedan anacos de muro, unha parede pintada, unha moldura do teito, nomes, moitísimos nomes, xa comestos polo lume. E, así e todo, recebámolos moi coidadosamente con pintura branca e palabras mendaces de tal xeito que semellan intactos. Vivimos en casas, en cidades queimadas de arriba a abaixo, coma se aínda estivesen en pé, a xente finxe vivir alí e sae disfrazada á estrada, entre as ruínas, case coma se aínda fosen os familiares rueiros doutrora. E as lapas xa mudaron de forma e natureza, fixéronse dixitais, invisibles e frías, mais precisamente por iso aínda están máis próximas, máis enriba, circundándonos en todo momento.

Que unha civilización —unha barbarie— se esboroe para non se volver erguer é algo que xa aconteceu e os historiadores están afeitos a sinalar e datar cesuras e naufraxios. Mais, ¿como dar testemuño dun mundo que se arruína cos ollos vendados e a cara cuberta, dunha república que se derruba sen lucidez nin afouteza, con abxección e medo? A cegueira é aínda máis desesperada porque os náufragos pretenden gobernar o propio naufraxio, xuran que todo pode quedar baixo control técnico, que non hai necesidade nin dun deus novo nin dun novo ceo —soamente de prohibicións, expertos e médicos. Pánico e lerias.

¿Que cousa será un Deus ao cal non se lle dirixen pregarias nin sacrificios? ¿E que cousa será unha lei que non coñeza nin mando nin execución? ¿E que será unha palabra que non significa nin ordena mais mantense claramente no principio —mesmo é anterior a el?

Unha cultura que se sente na súa fin, xa sen vida, tenta gobernar como pode a súa ruína a través dun estado de excepción permanente. A mobilización total na que Jünger vía o carácter esencial do noso tempo albíscase desde esa perspectiva. Os seres humanos deben ser mobilizados, débense sentir de contino nunha condición de emerxencia, regulada polos mínimos particulares de quen ten o poder de decidila. Mais, mentres a mobilización tiña no pasado a finalidade de achegar os seres humanos, agora intenta illalos e distancialos os uns dos outros.

¿Canto hai que arde a casa? ¿Canto hai que se queimou? Abofé que xa hai un século, entre o 1914 e o 1918, aconteceu algo en Europa que abandonou ás lapas e á tolemia todo aquilo que parecía quedar de íntegro e vivo: despois, novamente, logo de trinta anos, a cacharela vólvese prender en todas as partes e desde aquela non para de arder, sen tregua, apouvigada, a penas visible baixo a cinsa. Mais, se cadra, o incendio comezou xa moito antes, cando o cego impulso da humanidade cara á salvación e o progreso se uniu á potencia do lume e das máquinas. Todo iso é notorio e non serve de nada repetilo. Máis ben cómpre preguntarse como puidemos continuar a vivir e pensar mentres todo ardía, se era posible que quedase algo íntegro no centro da cacharela ou nas súas marxes. Como conseguimos respirar entre as lapas, que cousas perdemos, a que reboutallo —a que impostura— estamos vencellados. E agora que xa non non somos lapas senón só números, cifras e mentira, abofé que somos máis febles e solitarios mais, sen compromisos posibles, lúcidos como nunca antes.

Se soamente na casa en lapas se fai visible o problema arquitectónico fundamental, daquela agora se pode ver o que está en xogo na vicisitude de Occidente, que cousa intentamos apreixar a todo custo e por que só se podía fracasar.

É coma se o poder tentase apreixar a calquera custo a vida nuda que produciu e, non embargantes, por moito que se esforce en apropiarse dela e controlala con todo tipo de dispositivos, non tanto policiais coma médicos e tecnolóxicos, esa vida nuda só se lle ha escapar porque, por definición, é inapreixable. Gobernar a vida nuda é a tolemia do noso tempo. Seres humanos reducidos á súa pura existencia biolóxica xa non son humanos, coinciden goberno dos seres humanos e goberno das cousas.

A outra casa, aquela na que xa non vou poder vivir mais que é a miña casa de verdade, a outra vida, aquela que non vivín mentres cría vivila, a outra lingua, que soletreabamos sílaba a sílaba sen endexamais conseguir falala —tan miña que nunca a hei poder ter…

Cando pensamento e linguaxe se dividen, un cre que se pode falar esquecendo que se está a falar. Poesía e filosofía, mentres din algo, non esquecen que están falando, lembran a linguaxe. Se nos lembramos da linguaxe, se non esquecemos que podemos falar, daquela somos máis libres, non estamos constrinxidos polas cousas e polas regras. A linguaxe non é un instrumento, é a nosa face, o espazo aberto no que estamos.

A face é a cousa máis humana, o ser humano ten unha face, e non simplemente un fociño ou unha fasquía, porque permanece nese espazo aberto, porque se expón e se comunica coa súa face. Por iso a face é o lugar da política. O noso tempo impolítico non quere ver a súa propia face, mantena a distancia, enmascáraa e tápaa. Xa non debemos ser faces senón só números e cifras. Incluso o tirano carece de face.

Sentirse vivir: estar afectado pola propia sensibilidade, confiarse delicadamente ao propio xesto sen podelo asumir nin evitar. Sentirme vivir faime a vida posible, aínda que estea pechado nunha gaiola. E nada hai tan real coma esa posibilidade.

Nos anos por vir soamente imos ser monxes e delincuentes. E, así e todo, non é posible poñerse sinxelamente a un lado, crer en poder quedar á parte dos cascallos do mundo que se esboroou arredor. Porque a derruba te asexa e te apostrofa, tamén nós somos un deses cascallos. E deberemos aprender cautamente a usalos da maneira máis xusta, sen facerse notar.

Avellentar: “medrar só nas raíces, xa non nas pólas”. Aprofundar nas raíces, sen flores nin follas. Ou, máis ben, coma unha bolboreta ebria, voar sobre o que xa vivimos. Máis ca nunca, somos pólas e flores no pasado. E xa non se pode facer mel.

A faciana está en Deus mais os ósos son ateos. Fóra, todo te empurra cara a Deus; dentro, o ostinado, retranqueiro ateísmo do esqueleto.

Que a alma e o corpo están indisolublemente unidos —iso é o espiritual. O espírito non é un terceiro entre a alma e o corpo: é, pola contra, a súa inerme, marabillosa coincidencia. A vida biolóxica é unha abstracción e é esa abstracción a que se pretende gobernar e curar.

Para nós en solitario non pode haber salvación: hai salvación porque somos outros. E iso non por razóns morais, porque eu debo actuar polo seu ben. Precisamente hai salvación porque non estamos sós: pódome salvar só como un entre tantos, como outro entre os outros. En solitario —esa é a especial verdade da soidade— non teño necesidade de salvación, son, pola contra, propiamente insalvable. A salvación é a dimensión que se abre porque non estou só, porque hai pluralidade e multitude. Deus, ao se encarnar, deixou de ser único, converteuse nun ser humano entre moitos. Por iso o cristianismo se tivo que vencellar á historia e seguir ata o final a súa sorte —e cando a historia, coma hoxe semella acontecer, se apaga e decae, o cristianismo achégase ao seu solpor. A súa incurable contradición é que así buscaba, na historia e a través da historia, unha salvación alén da historia e, cando esta remata, queda sen chan debaixo dos pés. A igrexa estaba en realidade vencellada non á salvación senón á historia da salvación e, ao procurar a salvación a través da historia, só podía rematar na saúde. E cando chegou o momento, non dubidou en sacrificar a salvación en nome da saúde.

Cómpre arrincar a salvación do seu contexto histórico, atopar unha pluralidade non histórica, unha pluralidade como camiño de saída da historia.

Saír dun lugar ou dunha situación sen entrar noutros territorios, deixar unha identidade e un nome sen asumir outros.

Respecto do presente, só se pode recuar mentres que no pasado se procede todo dereito. Iso que chamamos pasado soamente é a nosa longa regresión cara ao presente. Separalo do noso pasado é o primeiro recurso do poder.

O que libera do peso é o alento. No alento xa non temos peso, somos impulsados coma nun voo, alén da forza de gravidade.

Deberemos volver aprender a xulgar, mais cun xuízo que non castigue nin premie, que non absolva nin condene. Un acto sen obxectivo, que subtrae a existencia a toda finalidade, necesariamente inxusta e falsa. Só unha interrupción, un instante en vilo entre o tempo e o eterno, na que lampexa a penas a imaxe dunha vida sen fin nin progreso, sen nome nin memoria —por iso salva, non na eternidade senón nunha “especie de eternidade”. Un xuízo sen criterios preestablecidos e, así e todo, político precisamente por iso, porque restitúe a vida na súa natureza.

Sentir e sentirse, sensación e autoafección son contemporáneas. En toda sensación hai un sentirse sentir; en toda sensación de si, outro sentir, unha amizade e unha face.

A realidade é o veo a través do cal percibimos o posible, o que podemos ou non podemos facer.

Saber recoñecer cales dos nosos desexos infantís foron satisfeitos non é doado. Sobre todo se a parte do satisfeito que linda co insatisfeito abonda para facer que aceptemos continuar vivindo. Se temos medo á morte porque a parte dos desexos insatisfeitos medra sen medida posible.

“Os búfalos e os cabalos teñen catro patas: velaquí o que eu chamo Ceo. Poñerlle as rédeas aos cabalos, furar o fociño dos búfalos: velaquí o que eu chamo humano. Por iso digo: ten conta de que o humano non destrúa o Ceo dentro de ti, procura que o intencional non destrúa o celeste”.

Queda, na casa que arde, a lingua. Non a lingua senón as inmemoriais, prehistóricas, débiles forzas que a custodian e a lembran, a filosofía e a poesía. E, ¿que cousa custodian, que lembran da lingua? Non esta ou aquela proposición significante, non este ou aquel artigo de fe ou de mala fe. Pola contra, o feito mesmo que é a linguaxe, que sen nome estamos abertos no nome e nese espazo aberto, nun aceno, nunha face somos incognoscibles e estamos expostos.

A poesía, a palabra é a única cousa que permanece de cando aínda non sabiamos falar, un canto escuro dentro da lingua, un dialecto ou un idioma que non damos entendido plenamente mais que non podemos deixar de escoitar —incluso se arde a casa, incluso se na súa lingua que arde os seres humanos continúan a falar sen cancelas.

Mais, ¿hai unha lingua da filosofía, como é a lingua da poesía? Coma a poesía, a filosofía habita integramente na linguaxe e só o modo dese habitar a distingue da poesía. Dúas tensións no campo da lingua que se cruzan nun punto para despois afastarse incesantemente. E cada unha das dúas di unha palabra xusta, unha simple palabra que abrolla e habita nesa tensión.

Quen se decata de que a casa arde pódese sentir impulsado a mirar con desdén e desprezo para os seus semellantes, que parecen non se decatar. Así e todo, ¿non han ser estes seres humanos que non ven nin pensan os lémures que han ter que render contas no derradeiro dos días? Decatarse de que arde a casa non te ergue por riba dos outros: ao contrario, é con eles cos que has ter que cambiar unha última ollada cando as lapas estean máis próximas. Para xustificar a túa pretendida consciencia, ¿que lles has dicir a estes seres humanos tan inconscientes que case parecen inocentes?

Na casa que arde continúas a facer o que facías antes —mais non podes deixar de ver o que as lapas te amosan espido. Algo cambiou, non no que fas senón na maneira en que o deixas ir no mundo. Unha poesía escrita na casa que arde é máis xusta e máis verdadeira porque ninguén a poderá escoitar, porque nada asegura que poida escapar ás lapas. Mais se, por un acaso, atopa un lector, daquela ese lector non vai poder de xeito ningún subtraerse á apóstrofe que o chama desde aquel inerme, inexplicable, tenue balbordo.

Só pode dicir a verdade quen non ten posibilidade ningunha de que o escoiten, soamente aquel que fala desde unha casa á que as lapas en derredor están consumindo implacablemente.

Hoxe o ser humano desaparece, coma unha face de area que se esvae co abalo e o devalo do mar. Mais quen colle o seu posto xa non ten un mundo, só é unha vida nuda, muda e sen historia, abandonada aos cálculos do poder e da ciencia. Non embargantes, se cadra precisamente a partir desa desfeita, un día calquera outra cousa poderá aparecer lenta ou bruscamente —non un deus, abofé, mais tampouco outro ser humano—, quizais un novo animal, unha ánima que viva doutro xeito…

G. A.

5 de outubro de 2020