No 14 de xullo, en conmemoración do inicio da Idade Moderna
Un día do ano 1789, o filósofo Immanuel Kant non sae á rúa a pasear como facía decote. Xa son máis das cinco e media da tarde, o rumor de que algo fóra do común acontece é imparable. E como na veciñanza, na cidade de Könisberg, o teñen por sabio e os sabios son persoas de saúde fráxil, toda a xente marcha á súa casa para ver o que pasa.
Kant atópase superado polo entusiasmo, por iso non saíu a andar. Recibira os xornais de París que dan conta da toma da Bastilla. Entende nese acto político a cifra do progreso humano cara ao seu destino moral. Podía morrer tranquilo, “contemplei a gloria do mundo” di ao outro día aos seus alumnos.
Con ocasión do 14 de xullo, nós —tamén veciños de Kant na cidadanía e na filosofía— queremos conmemorar a Revolución Francesa, un tema tratado reiteradamente polo filósofo de Königsberg. Na década de 1780 e nas seguintes, Kant desenvolvera a súa filosofía crítica a partir da Kritik der reinen Vernunft (“Crítica da razón pura”, 1781), da súa filosofía moral en Grundlegung zur Metaphysik der Sitten (“Fundamentación da metafísica dos costumes”, 1784) e da Kritik der praktischen Vernunft (“Crítica da razón práctica”, 1786). A súa filosofía política, aínda que iniciada en 1784 co seu ensaio Beantwortung der Frage : Was ist Aufklärung? (Resposta á cuestión: “¿Que é a Ilustración?”), e con outro sobre unha Entwurf zu einer allgemeinen Geschichte in weltbürgerlicher Absicht (“Idea para unha historia universal desde un punto de vista cosmopolita”), desenvólvese a partir de dous feitos políticos transcendentes: a Independencia e a Constitución Dos Estados Unidos de América e a Revolución Francesa. Sobre a mesma cuestión escribiu: Über den Gemeinspruch: Das mag in der Theorie richtig sein, taugt aber nicht für die Praxis (“Sobre a frase feita: isto pode ser certo en teoría mais non ten xeito na práctica”, 1792), Zum ewigen Frieden (“Cara a paz perpetua”, 1795), Der Streit der Facultäten (“O conflito das facultades”, 1798) e Die Metaphysik der Sitten (“A metafísica dos costumes”, 1797), que representan o pensamento maduro do gran filósofo.
A noción kantiana de representación a priori resulta fundamental para comprender a Ilustración e todas as súas consecuencias, en conclusión, para a propia Idade Moderna na que vivimos. Segundo Immanuel Kant, unha representación a priori é aquela que “é dada antes da análise que un poida facer dela” [Troisième Section, § 10, Des concepts purs de l’entendement ou des catégories, p. 135].
Para que iso aconteza, a representación ha de formar parte do entendemento xeral, dispositivo epistémico que o autor da Crítica da razón pura alicerza no concepto. O característico é que ningunha representación se relacione inmeditamente co obxecto precisamente porque “un concepto endexamais se relaciona inmediatamente cun obxecto senón con algunha outra representación dese obxecto (quer sexa unha intuición quer incluso outro concepto)” [Première Section, De l’usage logique de l’entendement en général, p. 127]; trátase, pois, da representación da representación dese obxecto, o que dá orixe a un coñecemento mediato do obxecto. Ese coñecemento mediado é o que permite e favorece a representación, de aí que, por exemplo, o cogito cartesiano non relacione o suxeito de maneira inmediata coa res senón que o faga mediante a res extensa, ou representación do real como claro e distinto, como cuantificable ou medible.
Máis concretamente, os conceptos supoñen funcións, sendo esta “a unidade do acto que consiste en reunir representacións diversas baixo unha representación común”. Na noción de función reside claramente a posibilidade ou uso político da representación, xa que a función do concepto é a que configura o entendemento —o consensus—, polo menos o entendemento humano, como “un coñecemento por conceptos, un coñecemento non intuitivo senón discursivo”, ou, como afirma Jeremy Bentham, “un deses obxectos cuxa existencia se supón para fins do discurso”, é dicir, “unha ficción tan necesaria que sen ela o discurso humano non se podería levar a cabo”.
Concepto, función e representación serían daquela as chaves do uso político do entendemento xeral como acordo, discurso ou episteme dunha modernidade na que a pólis xa non se articula directamente sobre o cidadán e a cidadá, coma na Grecia arcaica, senón a partir das súas decisións verbo da representación. E é ben sabido que toda decisión precisa dunha renuncia (vid. Quizais, de Delmiro Rocha), a da inmediatez polo mediato, polo mediado ou pola mediación.
Toda a teoría das representacións a priori de Kant confirma esta idea de que a episteme moderna está xustificada polo seu uso político a través da virtualidade social do representativo, do que é posible arranxar nun pacto discursivo baseado no consensus.
A diversidade das representacións se cadra dada nunha intuición que é puramente sensible, é dicir, que só é unha receptividade pura mentres que a forma desa intuición reside a priori na nosa facultade de representación, sen ser así e todo máis ca un modo de afección do suxeito. [Deuxième Section (a), § 15, “De la possibilité d’une synthèse en général”, p. 158.]
O dispositivo kantiano articúlase precisamente na ligazón (conjunctio) da diversidade como concepto, como senso identificado —politicamente— polo entendemento xeral. E o dispositivo kantiano é o dispositivo tardomoderno que Quentin Meillassoux denomina hogano correlacionismo. Mais limitémonos agora a Kant, que o describe así:
Se aínda designo a unidade desta representación baixo o nome de unidade transcendental da consciencia é para indicar a posibilidade do coñecemento a priori que dela deriva. En efecto, as diversas representacións, dadas nunha certa intuición, non serían todas xuntas as miñas representacións, se todas xuntas non pertencesen a unha consciencia. En tanto que son as miñas representacións (aínda que eu non teña consciencia diso como tal), son, daquela, necesariamente conformes á condición que soamente lles permite reunirse nunha consciencia xeral, posto que doutro xeito non serían para min. Desta ligazón orixinaria derivan varias consecuencias. [§ 16, “Da unidade orixinariamente sintética da apercepción”, p. 161]
Tamén sobre Kant en euseino.org:
“Kant e Louise Glück: un aniversario compartido”.
Bibliografía
Critique de la raison pure [2ª ed.], tomo 1, traducido do alemán por Jules Barni, París: Germer-Baillière Librairie-Éditeur, 1869.
euseino.org 