Notas curiosas e infrecuentes sobre a poiese da materia
“The Realists”, by William Butler Yeats
Hope that you may understand. What can books, of men that wive In a dragon-guarded land; Paintings of the dolphin drawn; Sea nymphs, in their pearly waggons, Do but wake the hope to live That had gone With the dragons.
“Os realistas”, de William Butler Yeats Traducido do inglés por Carlos Lema
Que o deas entendido espero. Onde se non nos libros, de homes que cren En terras de dragóns gardadas por cancerbero; Golfiños pintados con esmero; Ninfas mariñas, que en carrozas de nácar son, Onde se non a espranza de vivir espertar ten Porque acabou ao carón Dos dragóns.
Na tarde do día 24 de xullo, atopamos abandonado preto da sede da Fundación Euseino?, na rúa de México en Vigo, un acuario feito de cartón, plástico, algas manufacturadas e unhas cunchiñas collidas nalgunha praia. Pareceunos algo cando menos curioso, polo coidado e a atención que alguén puxera en facelo; non un readymade senón algo feito “con arte” no senso antigo da palabra, feito con xeito, con graza.
A mesma graza que o verán ás veces deita sobre o mundo. Decidimos, daquela, recoller o acuario e colocalo no trinque a carón dos libros publicados pola Fundación. Pouco despois, ocorréusenos propoñer unha serie de artigos, máis ca artigos notas curiosas sobre pormenores do mundo que ás veces pasan desapercibidos, ou xacen abandonados sen que a nosa atención repare neles.
Coma nun gabinete de curiosidades. Porque consideramos que a curiosidade intelectual, perceptiva e afectiva —no senso do que nos afecta, das afeccións—, é unha das cousas que nos fai seres mundanos. Esa capacidade do verán para iluminar a materia e conseguir que nos sintamos parte dela, coma cousas do mundo, do que formamos parte sen arelar dominalo.
Iniciamos esta serie de “notas curiosas e infrecuentes”, coa tradución dunhas pasaxes da poetaAlice Oswaldsobre a luz impresa nos cianotipos da fotógrafaAnna Atkins. Pasaxes transcritas literalmente da gravación, en concreto, de “The Art of Erosion”, conferencia inaugural de Alice Oswald, Profesora de Poesía, pronunciada na Exam Schools da Universidade de Oxford o 9 de decembro de 2019.
Cystoseira fibrosa, cianotipo por Anna Atkins
“Os cianotipos das algas de Anna Atkins”, por Alice Oswald
De repente, á alborada, a voz remata abruptamente con luz auténtica aínda a se mover riba das árbores cara a unha liña nova. Chegou así, con tan boa sorte e esa luz cenital, coma a neve silandeira ou coma a xiada nocturna. Non dunha soa vez senón delicadamente. Igual ca a raiola acariña o verdor das árbores.
Mentres estou a escribir esas palabras, decátome de que un triángulo gris na sombra da ventá se despraza a través da miña folla de papel e comezo a trazar o seu movemento con puntos. Coma se fixese o diagrama para un enxeñeiro sentado ao meu carón e el dixese “Si”; toda a mesa, cos meus libros e as plumas, estábase a deslizar arredor de ningún punto un centímetro ou menos dun por segundo. E o sol poñíase en evidencia ao dicir “Señor, se usase papel fotográfico, que responde á luz mediante a erosión da súa tintura, daquela hoxe poderiamos estar aquí lendo unha transcrición directa da luz solar”.
Eses cianotipos, tipos de alga mariña que están no Museo de Historia da Ciencia, a preto de 100 metros de aquí, e que realmente son tan bonitos que cómpre ilos ver á sala de investigación do Museo da Ciencia. Porque ninguén os pode fotografar aínda que estean alí. Non o permiten.
Mais as cousas reais teñen un tamaño cinco veces menor nun pequeno caderno de exercicios azul, de fondo azul Prusia escuro, onde están incrible e finamente pormenorizadas aínda que parecen un pouco desdebuxadas. Fíxoas Anna Atkins no século XIX colocando espécimes sobre o papel sensible á luz para crear unha serie de siluetas. Trátase dun proceso erosivo. O sol come as sales de ferro deixando un cianotipo, coma se simplemente lles tirase por riba un capote e, ao cubrir a herba, a súa imaxe quedase gravada nel.
A Robert Hunt, outro precursor da fotografía, o proceso pareceulle tan doado que case era un sinal de debilidade usalo. Os resultados son tan extremadamente simples, afirmou, son tan certeiros, a delineación tan perfecta e o carácter xeral tan interesante que son recomendables por si mesmos, especialmente para señoras e para todos aqueles viaxeiros que non lle queiran prestar demasiada atención ou tempo a esta cuestión: desexar obter coidadas representacións da botánica dunha rexión. Acabamos de ver espécimes da alga británica realizados por unha señora.
Velaquí, abofé, a señora do cianotipo, un tipo de proceso salientable pola extrema fidelidade coa que mesmo se copian os máis esguivios gabiáns das plantas mariñas.
Dictyosiphon fæniculacea, cianotipo por Anna Atkins
A prol das señoras e dos viaxeiros, que el despreza, non podo deixar de pensar agora que o máis difícil para unha artista é acadar ou, ao cabo, desexar acadar, a sinxeleza, a rapidez na execución e a fidelidade ao pormenor.
Hai artistas actuais que se dedicaron á fotografía xa que perseguían obxectivos dese tipo. Susan Derges, por exemplo, deixa nas noites de luar papel fotográfico nos ríos para facer unha versión visual que deixa falar a luz da lúa con voz propia. Gary Fabian Miller fai brillar a luz eléctrica a través de matraces con líquido de cor para facer cadros de imaxes da súa mente. Coido que Harriet Tytler foi unha precursora da fotografía ao traballar coma Samuel Beckett para acadar esa luz que se imprime na súa voz. Cando leo un poema seu, ábrese un obturador e logo outro e outro e a alborada acábase achegando fisicamente a min en catro movementos.
Pola contra, cando leo as “Insinuacións de inmortalidade” de WilliamWordsworth, que é un poema elaborado, non un poema erosionado, síntome algo menor, inferior e por detrás do poeta, e o efecto que el procura cae coma unha sombra entre o sol e eu mesma.
Houbo unha época na que Meadow Grove e Stream the Earth, calquera lugar común para min, me parecía que era coma a luz celestial, coma se tivese a gloria e a singularidade dun soño. Xa non é o mesmo, se volvo sobre isto que acabo de dicir, cando aceptaba a noite e o día, as cousas que vía, agora xa non me parece así. O arco da vella ía e viña, a rosa era xeitosa, á lúa daba xenio vela. Se miras arredor dela cando o ceo está aberto, se miras na auga dun ceo estrelecido, a luz do sol é coma un nacemento fermoso e cheo de gloria. Mais agora xa sei que a calquera sitio que vaia o esplendor da Terra quedou atrás.
O acuario, feito con cunchas, cartón, papel, plástico e materiais diversos, no trinque da Fundación Euseino?
Se hai un poema moderno no que o acto de escribir se describa como a trasposición dos sons á literalidade, ese é “The Tought-Fox” de Ted Hughes, título no que na tradución que aquí imos dar [“O golpe-pensar”: calcar no título para ler o poema] substituímos os monosílabos case homófonos mediante unha aliteración aparentemente anfibolóxica. O golpe (do latín vulpes), animal voraz ben coñecido nas aldeas galegas, e o pensar. Isto é, descríbese como de golpe un golpe se trasfire ao pensamento e, inmediatamente, á literalidade da páxina. Publicado en 1957 no poemario The Hawk in the Rain, nel descríbese poeticamente a maneira en que o acceso ao senso dun animal se traspón no acceso ao senso mediante a palabra; senso material, mundano, sonoro. Amósase así que significado e símbolo nunca poden chegar a dar o senso poético, só un significado co que nin a semántica nin a semiótica poden substituir a literalidade, o son e o senso do escrito.
A poesía de Ted Hughes, ás avesas de toda a poesía moderna actualmente triunfante —a ortopoesía—, non pretende transcender senón traer a divindade ao mundo. Que os deuses volvan ser mundanos. Non ascender, condescender. Esa condescendencia na que o divino está a man de calquera non obriga a quen le a iniciarse nunha palabra oculta, é a palabra reificada poeticamente a que se amosa como obxecto retórico nun xogo de ocultación. A representación é o obxecto que está no mundo, o poeta quen o intenta descubrir mediante a literalidade: letras que representan sons con significado, eufonía ou disfonía.
“Golpe”, tamén coñecido coma “Golpe azul e mouro”, ou “Golpe azul” (1911), lenzo de Franz Marc.
Obxecto retórico fronte a ortopoesía
Os obxectos retóricos literarios gozan da peculiaridade de estar dentro dunha cousa que é a literatura. Son retóricos porque o seu acceso á razón, a súa intelixibilidade, depende da integridade deses obxectos retóricos como tales, é dicir, da orde de relación entre os seus compoñentes, letras, palabras, frases e oracións, así como das relacións dos obxectos entre si dentro dese conxunto ou campo de senso que é a literatura. Calquera modificación da literalidade dun obxecto retórico implica a súa transformación nun obxecto literario diverso.
A súa forma é literal, xorde dun único plano, no que a profundidade vén dada pola aparición do obxecto retórico escrito no campo de senso literario, pola disposición e posición respecto dos outros obxectos nese mesmo campo. A modulación da escritura non é a modulación da significatividade senón a disposición retórica da obra; o senso, no obxecto escrito, concerne á figura na que converxen no mesmo plano, mediante as palabras, a forma do contido e a forma da expresión. Trátase dunha especie de “materialismo estruturalista” no que a estrutura xorde directamente da materia, neste caso dos sons articulados das palabras; iso permite deixar atrás a separación tradicional entre natureza e cultura para traballar directamente sobre as relacións entre os obxectos retóricos, o que tamén permite ceibarse do que foi o atranco da literatura desde hai moito tempo: a tipoloxía, a clasificación tipolóxica e a diferenciación entre kósmos aisthetós (aparencia) e kósmos noetós (realidade), entre mundo fenoménico e pensamento. Deixar de confundir entre signos, símbolos e índices co obxectivo de centrar a análise da literatura na literalidade, desacralizando así as obras, independizándoas do simbolismo transcendente e da súa transformación en valor económico (o diñeiro é un símbolo) para achegalas ao que son, feitos de linguaxe que se pregan sobre outros feitos de linguaxe escrita. A obra non se interpreta como expresión da súa época senón como un fragmento de espazo na lóxica interna do funcionamento do campo de senso literario a partir dun campo de relacións de contigüidade, sintagmáticas ou paradigmáticas, que xa non implican relacións de causalidade senón simples relacións de códigos retóricos diversos.
Unha estratigrafía de niveis de análise que distingue entre a distribución fonemática, na que o nivel do contido non intervén: por exemplo, a relación entre as palabras tought-fox no poema de Hughes; o plano gramatical, definido como o da forma do contido en tanto que establece relacións lineais —grammé, en grego significa “liña”— e ten un papel decisivo para o significado dun escrito, e a semántica, ou nivel da substancia do contido.
A lingua literaria caracterízase polo predominio da función poética, unha función centrada na emisión. Algo que só en tanto que obxecto adquire extensión ao formar parte dun todo, o campo de senso da literatura. Algo que soamente se se o pon en relación consigo adquire unha intensidade na medida en que é máis ou menos igual a si mesmo, de termos en conta que a emisión nunca é igual a si mesma. A lectura dunha pasaxe dunha obra endexamais é igual ás lecturas anteriores e posteriores da mesma pasaxe incluso se as realiza a mesma persoa e en momentos sucesivos.
Ao cabo, a representación independízase de quen a produce e de quen a actualiza, a obra literaria non ten a obriga de acceder a ningunha esencia da cousa representada senón que se converte na forma dunha cousa. As letras, as palabras, as frases son a materia, a literalidade do escrito. Forma do contido e forma da expresión. Iso, no canto de facer da representación algo necesario, transfórmaa nun obxecto totalmente continxente.
Ao contratrio do que acontece coa ortopoesía, que ten por finalidade a acumulación de capital simbólico para conseguir valor económico, isto é, dirixido a un fin que transcende o literario para ser soteriolóxico —no Antigo Réxime de tipo relixioso, modernamente de tipo político. Ese é o motivo polo que a ortopoesía actual se sitúa sempre na relación entre poesía e verdade, de tal xeito que a poesía rexeita a súa condición de literatura para achegarse a un suposto pensamento poético como verdade transcendente. O poema non é xa literalidade, deixa de ser son e senso para constituírse en verdade revelada que consagra a voz como único valor e símbolo coa súa propia liturxia e os seus propios dogmas: os da autoría como capital simbólico dunha economía que, coma a simboloxía dineraria, estende a súa dominación coa finalidade de explulsar do campo de senso literario todo aquilo que sexa daimónico, mundano e sen fin transcendente, aneconómico.
Na concepción da vida que non dilapida o momento hai unha economía, isto é, unha vida trazada en función dunha finalidade tal como acontece nas relixións; pola contra, na concepción que dilapida o momento, a vida enténdese como unha aneconomía na que a finalidade, o senso, a outorga a mesma dilapidación e non un obxectivo transcendente. A aneconomía daimónica baséase no seu efecto sobre o senso momentáneo do existir mentres que a economía simbólica manexa un senso postergado, o da posteridade como concepción económica da vida. O simbólico é conclusivo coma un contrato que as partes acaban por resolver, mentres que o seu oposto, o daímon, é inacabable pois as partes endexamais dan por rematada a relación. Así, a obra de arte é unha relación fóra da economía do tempo, fóra da liña que vai dunha orixe ou razón primeira a un final, ou razón transcendente; a arte é razón sen ningunha razón.
Senso e son
Na obra poética de Ted Hughes, o representado esperta á vida porque a representa; a súa virtude é a de non ter a vocación de transcender. A mente non é capaz de formar nada e regresa o arcano. A literalidade aspira ao son, non á voz. Non revela, renuncia e resoa. Coma a orella na cuncha, escóitanse nos seus poemas o rumor esluído de lagoas perdidas, os urros dos animais aterecidos e, nos camiños lamacentos, entre o Yorkshire e o Lancashire da Guerra das Rosas, os chíos dos paxaros igual ca o rozar das vestiduras nos patios académicos, o rolar dos croios no distante mar ao Norde, a enchente do río invernal e, no verán, o palpar dunha man noutra na praia soturna. Endexamais o aplauso, si o intre previo á súa explosión.
Efectivamente, como escribiu Jeremy Bentham, a representación é a mediación. Non sinala, fai de mediadora nunha relación sen fin. Mais, por esa mesma cuestión, a palabra escrita ten máis fondura, ten certa escuridade, unha dificultade que repousa tanto no senso que outras palabras rexistradas e ordenadas previamente noutros obxectos retóricos lle outorgan coma no disenso que calquera mínima variación na disposición e na dicción do novo obxecto produce. A literalidade está a rentes do chan, é mundana. Sen aura. Antibenjaminiana. É a súa dificultade a que a reifica.
Mediante as recorrencias que se producen nos niveis fónico, morfolóxico, sintáctico e semántico, axudado polo coupling ou emparellamento entre signos formal ou semanticamente equivalentes, a materia poética realízase en posicións tamén equivalentes nas relacións estruturais do obxecto retórico. Emparellamentos de signos de tipo diferente, desde fonemas a oracións, ao longo do poema. Esa equivalencia xorde cando as posicións son comparables ou paralelas ao establecer unha relación cunha función idéntica dentro dun mesmo obxecto no campo de senso da literalidade e cando as relacións fonemáticas, gramaticais e semánticas se emparellan polo feito de ter aínda a mesma función en relacións distintas.
Caso da relación en “E deste branco da páxina onde os dedos movo” e a neve escura na que o golpe se move, tentea, igual ca o poeta “De sombra tentea a tripar e no baleiro”. Ou das aliteracións que na tradución galega establecen relacións substitutorias das do orixinal inglés, coma en “neve negra”, “golpe […] poliña”, “troncos”, “tentea”, “tripar” e “aleuto“, “a ventá, está o tictac“; da substitución do monosílabo “now” polo adverbio de punción acentual en “que alí / E alí outra vez, alí e agora”.
E da rima nos versos:
"E alí outra vez, alí e agora Con nidias pegadas na neve demora"
"And again now, and now, and now Sets neat prints into the snow"
Tamén no caso da comparación temática entre a inexperiecia do raposo e a mesma aparente falta de pericia do poeta e na posición paralela dos versos finais da primeira e derradeira estrofa, que inclúen as oposicións inicial-final e branco-impresa:
"E deste branco da páxina onde os dedos movo."
"A páxina quedou impresa."
A carón deste xogos de equivalencia, na literalidade tamén se producen as recorrencias, iso que Samuel R. Levin chamou a matriz convencional, é dicir, o conxunto de convencións que quen escribe adopta ao aceptar unha norma determinada, mesmo unha norma que esa persoa adopta tamén para subverter as normas. A recorrencia de número de sílabas tras pausa recorrente, o acento rítmico ou ictus, que fai equivalentes os lugares dun verso en que aparecen e marcan as sílabas e incluso os fonemas que as arrodean; a aliteración e, na prosa, as anáforas e catáforas, os campos semánticos que as metáforas poñen en relación, etc. Todas esas equivalencias establecen emparellamentos e relacións entre signos de natureza diferente.
Esta concepción da literatura como un tecido de posicións dentro dun campo de senso común e dos obxectos retóricos nos que aparece, idénticos ou semellantes, tamén deliberadamente opostos malia o feito de ocupar posicións comparables ou paralelas que os fan equivalentes, amosa como incluso un mínimo fónico (Tought-Fox) abonda para arrequentar e transmitir un ricaz contido conceptual e estético, tal como escribiu Roman Jakobson. Atopámonos inmediatamente perante a idea incorporada á materia fónica. Unha continuidade de sons acaba por ser o vehículo do senso mais, ¿como chegan os sons a realizar esa función de vehículo? ¿Cales son exactamente as relacións entre os sons e o senso no interior da palabra e da lingua en xeral?
Son poético fronte a voz lírica
Na actualidade, a obra poética de Alice Oswald é unha das máis salientables entre as que aluden e amplían as referencias a Ted Hughes e é sobre todo no que se refire ás reflexións da poeta inglesa sobre a poesía do autor de “O golpe-pensar” onde das consideracións estilísticas sutís se pasa a unha significativa distinción entre dúas concepcións opostas, a do son poético e a da voz lírica. Nas súas intervencións en actos públicos e nos seus escritos de crítica literaria, as referencias de Oswald á poesía de Hughes revelan como a le —e como se desvía deliberadamente do que sería unha lectura correcta, como le mal de xeito deliberado.
A cuestión de como ler poesía, de como a ler literalmente, escapando da intromisión do suxeito que le, afastándose non da retórica nin da súa dicción senón da antirretórica e da lectura supostamente inmediata e inocente, presuntamente aconceptual, é un dos debates sobranceiros da poesía moderna. Aquí cómpre lembrar a reflexión de Quentin Meillassoux sobre a obra de Stéphane Mallarmé e o intento deste último para substituír a métrica cunha combinación matemática non ostensible:
"dun metro novo e dun tipo de reconto tamén novo. Un Coup de dés é un eloxio do reconto en poesía e unha apoloxía da tese segundo a cal o que distingue esencialmente a poesía da prosa é que quen conta, quen "calcula", é o poeta. O que non calcula é o prosista mais quen sempre calculou, claro que nun senso rítmico e non soamente aritmétrico, e para quen o número conta, é o poeta. Polo tanto, Un Coup de dés trata fundamentalmente do papel do número na poesía e defende dunha maneira completamente inédita a esencialidade do metro."
O contexto da recepción do poema de Mallarmé, o do modernismo, vai influír durante moito tempo na súa comprensión, mentres que Mallarmé vén do simbolismo e, polo tanto, doutro campo literario. O texto, como afirma Meillassoux, queda así e todo nunha especie de limbo, pois os simbolistas xeralmente non o recoñecen como representativo do seu propio movemento, debido á súa audacia formal, que vai alén de todo atrevemento simbolista, verso libre incluído. O texto é, entón, capturado pola tradición modernista, o que vai dar pé a unha serie de contrasensos, por outra banda moi fecundos, mais que van deixar de lado toda a cuestión da métrica, cando era esta precisamente a que preocupaba a Mallarmé.
O recurso métrico é un instrumento propio da literalidade mundana, reificada e non necesaria mentres que a recepción modernista preponderante vai situar o Coup de dés no campo da ortopoesía, o da transcendencia wagneriana da arte e a da súa correspondente transformación no alicerce dunha relixión, dunha verdade única, orixe e xustificación do mundo.
Estrañamente, a lectura que Alice Oswald fai da obra de Ted Hughes describe unha poética que se afasta ao tempo do lirismo dominante na cultura industrial, especialmente na música lixeira e na recente poesía narrativo-costumista, e da poesía transcendente, a da recepción mallarmeana feita polo modernismo, que sitúa no xénero literario poético a vía de salvación. Agora, por fin, na súa interpretación da obra de Hughes a poesía asúmese como obxecto. A poesía emancípase da negación estilística á que nos levou o poema como unidade trascendente, descárgase da obriga de ser un procedemento de veredición. Abandona o método substractivo do raquitismo poético dominante. O poema desenvólvese, medra, describe e faise mundo. Materialízase como literalidade.
Ademais, como apunta Meillassoux en Un Coup de dés, ou a divinización materialista da hipótese, sábese que para Mallarmé o canto auténtico non é instrumental, reservado á música, senón mental, propio da poesía. Debe ser provocado pola lectura —lectura silenciosa incluída— do texto poético e non polos instrumentos dunha orquestra. Na música e na ópera —que Wagner quixo transformar no alicerce dunha relixión da arte baixo a forma do “drama lírico” e da súa festivalización— só hai unha xustaposición entre libreto e música, non podendo producir a música un senso preciso e unido con exactitude ao texto que esta última acompaña. Para Mallarmé, o canto verdadeiro é o que soamente a lingua pode producir, o que é intrínseco ao senso do verso. Que a música estea “enroulée au silence” [enrolada ao silencio] é unha resposta ao desafío wagneriano: a finalidade da arte debe ser obra do poema, dun canto mental, non do compositor e do seu canto instrumental. Debe ser son poético, non voz lírica; literalidade e cousa, non correlación mundo-pensamento nin propiedade do suxeito.
No momento de escribir poemas, tal como se recolle en “O golpe-pensar”, Hughes reempraza a máscara e o megáfono para erguerse a si mesmo e seguir a loitar contra o que se consideraba o ton da voz. Como afirma Oswald, lémbranos que as frases están fozosamente formadas pola “terra” (land), é dicir, pola materia mesma do mundo.
"Se alguén é poeta natural, iso parcialmente ten que ver cun penetrante oído para a gramática, aínda que o seu [de Hughes] estilo serodio estea feito por oracións separadas insubordinadamente. Endexamais perde de vista a delicada apoiatura nin os movementos que elaboran a ecoloxía da linguaxe. Cómpre ter isto en conta. Hughes compón as súas toadas fóra da variada aparencia da sintaxe inglesa."
É o que o distingue do chamado verso libre, considerando o verso libre como o uso dos encabalgamentos para debilitar a gramática. O pulo do seu canto e as frases da súa gramática son a súa melodía e, polo tanto, o seu silencio musical tamén é un silencio semántico.
Hughes describía a escritura dun poema como o xeito de obter o pracer máis intenso. A súa finalidade, tal como o expresou, era acadar o meirande desprazamentomusical posible entre a inflexión e o logro da inflexión mesma. Como apunta Oswald, “sentíase coma quen racha a barreira do son”. Coma se o paso que marca a súa voz acabase sendo superado, coma se a meirande parte do territorio desde o que se impulsaba deixase algo dentro e tamén algo fóra del. Atribuír a esa ferocidade unha maneira nova de concibir o verso pode parecer demasiado técnico mais os poemas entran e alteran a imaxinación malia seren simples recursos sonoros.
Velaí o que en poesía implica a definición de compromiso. Fainos entrar nun lugar pechado —hortus conclusus—, sitúanos detrás da barreira do son. Impúlsanos alén da voz, alén da mente e máis alá do suxeito.
A voz en crise
Non se pode ler poesía en alto, a xente non a pode ler envoz alta porque len coa súa voz “normal”. Hughes argumenta que a poesía, pola contra, se debe ler coa voz coa que se compuxo… unha voz en crise. E describe esa voz como aquela que existe calquera día da vida baixo a tona do discurso ordinario, así acontece na poesía.
Dese xeito, a voz en crise é coma se estivese a agardar por unha ocasión precisamente por baixo da voz “normal”. Sen unha crise, ou coa intensidade correcta e cun tipo determinado de “lugar social”, a xente é incapaz de chegar á voz en crise requirida para ler poesía. Na valoración que fai Hughes, as persoas que recitan poesía frecuentemente “non saben como poñer as verbas do poema afuncionar“, como conseguir sacar a voz en crise de debaixo da súa voz normal.
En contraste con outras formas de recitar (re-citar é volver a citar igual que re-presentar é volver a facer algo presente), Hughes segue a puntuación do orixinal e usa a hiperarticulación para enfatizar a aliteración nos poemas.
A letra ancora no material estático do papel, na fixeza que só a interpretación consegue modificar, variar levemente. Por fin, a poesía moderna dáse por vencida, treme e cae ao mundo sublunar. O imposible faise posible nese condescender dos deuses da palabra. A retórica non sente vergoña, quen escribe non é dono nin dona, a literalidade debrúzase entre as palabras e as ideas, que están tan presentes, ocúltanse por tras dos sons.
Non un léxico familiar senón o daquel paraugas que perdeu FriedrichNietzsche. Esporón, punta, estilo. As alturas están no chan, na lama divina que se pisa ao ler versos. Non nativos, si versos feitos, crabuñados, ripados ao bravío. Mundanos na súa grandeza.
O poemario é a derrota da autoría. Algo imposible de dicir falando, iso é o canto. O poeta fracasa, esquece o seu paraugas e, con el, o estilo deixa de lle pertencer.
Irradiación, anel, elo. A coita dos poemas de Hughes non é agónica nin maldita, non somete nin libera, non salva. Soamente se deixa ler. A vida é representación, son pedras vizosas e follas mortas. ¿Onde está a canción? Aquí si hai materia, nada arcádico nin acto creatural, tampouco espranza. A alborada eslumece no planeta, o poeta soña e toquea mentres no horizonte xa clarea a luz da deserta madrugada.
Bibliografía
Dosse, François, Histoire du structuralisme, vol. 1, Le Champ du signe, 1945-1966, París: Le Livre de Poche, 1995 [Éditions La Découverte, 1992].
Hughes, Ted, Collected Poems, edición de Paul Keegan, Londres: Faber and Faber, 2005.
Jakobson, Roman, Six leçons sur le son et le sens, prefacio de Claude Lévi-Strauss, París: Les Éditions de Minuit, 1976.
Levin, Samuel R., Estructuras lingüísticas en la poesía [Linguistic Structures in Poetry, 1962], presentación e apéndice de Fernando Lázaro Carreter, tradución de Julio Rodríguez-Puértolas e Carmen C. de Rodríguez-Puértolas, Madrid: Ediciones Cátedra, 1977.
O 28 de xaneiro de 1939 finou o poeta W. B. Yeats. A data cadrou cos primeiros tempos nos que outro poeta, W. H. Auden, marchou vivir a Nova York, período no que sentiu unha especie de liberación, de impulso cara a unha nova idea do que a vida pode ser. Unha cuestión moi norteamericana, a dun comezo novo.
Ese comezo iniciábase cunha necesidade que non era tal, mais ben tratátabese dunha autoesixencia que Auden se impoñía: pensar cal é a función da poesía e que posición adoptaba o poeta fronte a esa esixencia que a poesía moderna situaba perante calquera que non tivese máis remedio que escribir poemas. Modernamente, escribir poemas sitúa a quen ten intención de os escribir perante ese dilema: escribir poesía ou escribir ortopoesía, isto é, escribir poesía no ronsel do xa escrito ou facelo como un acto do suxeito creador, dese subxectalismo que a convención mallarmeana leva a impoñer desde hai máis dun século co falaz nome de vangarda.
Quen escribe poesía hoxe en día sitúase quer na ortopoesía, é dicir, na figura da persoa poeta como profesional da festivalización da poesía, dunha idea da poesía como espectáculo que continúa a arrepiante tradición wagneriana —Bayreuth— denunciada por Friedrich Nietzsche, quer na decisión de escoller unha concepción da poesía como Letras, a poesía como valor dunha literalidade que se ergue fronte ao subxectalismo creacionista. Neste último, o poema arma o seu dominio a partir da noción militar da vangarda baixo os auspicios dese promotor da transcendencia antimundana que foi Martin Heidegger.
Aproveitamos aquí o cabodano de W. B. Yeats para convocar a poesía a que desvíe o seu rumbo actual, un rumbo que non vai cara a Bizancio senón cara a unha idea antimundana, transcendente, relixiosa e ficticia da literatura. A da poesía festivalizada, subxectalista, antimaterialista que esquece a literalidade (a materia do idioma: aliteracións, ritmo, pararrimas…), a poesía soteriolóxica. A daquelas persoas que queren converter, que están a converter a poesía nunha profesión, nun traballo, non na produción de obxectos literarios senón nunha produción de símbolos con valor de cambio dinerario, de capital simbólico que outorga xerarquía e posición no comercio do libro e no dunha cultura subalterna, dominada pola política e o seu vínculo co financiamento da industria e do comercio cultural, coa circulación de fluxos de diñeiro público para financiar actividades supostamente culturais.
Algo ao que cómpre atender porque atingue a liberdade de pensar, ao raciocinio inapropiable, e á posibilidade de dicir non como a voz dun suxeito artista senón como a da obra independizada da autoría. A propiedade na cultura é unha ficción que se basea na concepción da “voz” do suxeito como dona da literatura. Se centramos os actos literarios e culturais arredor da autoría, ímonos circunscribir á industria do suxeito como poiese que se consome a si mesma, identidade autorial que só fala de como escribirse, é dicir, que dá receitas de como ser no canto de abrir as posibilidades de como ler. A cultura acaba por depender dunha oikonomía simbólica e dineraria con finalidade lucrativa.
Pola contra, a literatura é de toda a xente. Quen escribe traballa con aquilo que máis abunda e non é de ninguén: o idioma.
No seu poema “En memoria de W. B. Yeats”, Auden describe maxistralmente esta situación:
“Na poesía nada acontece: só sobrevive No val onde se fai e onde un executivo Nunca ha querer traficar, flúe no sur, Dos ranchos da soidade á mágoa intensiva, En cidades puras nas que cremos e onde finamos; sobrevive, Un xeito de acontecer, un albur.”
“In Memory of W. B. Yeats” aparecía publicado o 8 de marzo de 1939 en The New Republic. Logo pasaría por diversas modificacións, por exemplo, o verso irregular co que se iniciaba continuouse con estrofas rítmicas rimadas que así mantemos na tradución publicada neste artigo.
W. H. Auden "En memoria de W. B. Yeats"
Traducido do inglés por Carlos Lema
I Desapareceu en pleno e mortal inverno: Os mananciais estaban xeados, os aero-portos case desertos, E a neve desfiguraba as estatuas dos parques; O mercurio descendía á boca agonizante do día. Segundo os instrumentos dos que dispuñamos, O día da súa morte foi un frío e escuro día.
Lonxe da súa doenza, Os lobos corrían a través de fragas eternamante verdes, O río rústico non estaba tentado polos paseos agora tan de moda; A lingua das carpideiras Mantiña a morte do poeta afastada dos seus poemas.
Mais pra el, foi a derradeira serán como si mesmo, Unha tarde de enfermeiras e queixumes; As bisbarras do seu corpo revoltas, As prazas da súa mente baleiras, O silencio invadía os suburbios, A corrente dos seus sentimentos apagada; converténdose así nos seus propios admiradores.
Agora está ciscado por centos de cidades E totalmente entregado a afectos nada familiares Pra atopar a felicidade noutra clase de bosque Sendo castigado segundo un código de consciencia alleo. As palabras dun morto Acaban modificadas polos sangumiños dos vivos.
Mais co baldordo e a importancia do día de mañá, Cando os corredores de bolsa bradan coma bestas no parquet E os malpocados teñen sufrimentos abondos para se afaceren a eles completamente E cadaquén na cela de si mesmo case está convencido da súa liberdade, Uns poucos milleiros han pensar nese día Coma un pensa no día en que fixo Algo lixeiramente inusual.
Segundo os instrumentos dos que dispuñamos, O día da súa morte foi un frío e escuro día.
II
Eras tan listo coma nós; a todo sobreviviu o teu agasallo: Á parroquia das ricas, ao corpo en decadencia, A ti mesmo. Irlanda, a toliña, deixou na poesía descendencia. A nova Irlanda tenche a súa propia tolemia e o seu verdoallo. Na poesía nada acontece: só sobrevive No val onde se fai e onde un executivo Nunca ha querer traficar, flúe no sur, Dos ranchos da soidade á mágoa intensiva, En cidades puras nas que cremos e onde finamos; sobrevive, Un xeito de acontecer, un albur.
III
En ti, Terra, un convidado honorable xaz: William Yeats descansa aquí en paz. Deixa que a ola irlandesa deite Fóra a súa poesía, que se baleire.
No máis escuro pesadelo Ladra de Europa todo cadelo, E agardan as nacións vivas, No seu odio todas cativas;
Desde cada cara humana Mira en fite a intelectual desgana, E xace de mágoa un mar Entalado e xeado en cada ollar.
Poeta, vai, vai dereito Ata o fondal da noite a eito, Persuádenos de gozar, malia todo Coa túa voz amodo;
Co labor do verso, Fai fartura do perverso; Nun rapto de aflicción, Canta a humana condición.
Do corazón no deserto, Deixa o saudable manancial aberto. Nos días que o prenden, Ao home ceibo a pregar aprende.
W. H. Auden
"In Memory of W. B. Yeats"
I
He disappeared in the dead of winter: The brooks were frozen, the air-ports almost deserted, And snow disfigured the public statues; The mercury sank in the mouth of the dying day. What instruments we have agree The day of his death was a dark cold day.
Far from his illness The wolves ran on through the evergreen forests, The peasant river was untempted by the fashionable quays; By mourning tongues The death of the poet was kept from his poems.
But for him it was his last afternoon as himself, An afternoon of nurses and rumours; The provinces of his body revolted, The squares of his mind were empty, Silence invaded the suburbs, The current of his feeling failed; he became his admirers.
Now he is scattered among a hundred cities And wholly given over to unfamiliar affections, To find his happiness in another kind of wood And be punished under a foreign code of conscience. The words of a dead man Are modified in the guts of the living.
But in the importance and noise of to-morrow When the brokers are roaring like beasts on the floor of the bourse, And the poor have the sufferings to which they are fairly accustomed And each in the cell of himself is almost convinced of his freedom A few thousand will think of this day As one thinks of a day when one did something slightly unusual.
What instruments we have agree The day of his death was a dark cold day.
II
You were silly like us; your gift survived it all: The parish of rich women, physical decay, Yourself. Mad Ireland hurt you into poetry. Now Ireland has her madness and her weather still, For poetry makes nothing happen: it survives In the valley of its making where executives Would never want to tamper, flows on south From ranches of isolation and the busy griefs, Raw towns that we believe and die in; it survives, A way of happening, a mouth.
III
Earth, receive an honoured guest: William Yeats is laid to rest. Let the Irish vessel lie Emptied of its poetry.
In the nightmare of the dark All the dogs of Europe bark, And the living nations wait, Each sequestered in its hate;
Intellectual disgrace Stares from every human face, And the seas of pity lie Locked and frozen in each eye.
Follow, poet, follow right To the bottom of the night, With your unconstraining voice Still persuade us to rejoice;
With the farming of a verse Make a vineyard of the curse, Sing of human unsuccess In a rapture of distress;
In the deserts of the heart Let the healing fountain start, In the prison of his days Teach the free man how to praise.
Outra idea que inspiraba a obra de Auden, a da doazón, é dicir, aquela que racha coa economía do capital simbólico na que se alicerza a noción de autoría e a propiedade das obras artísticas, recupera a figura do daímon, que na Grecia arcaica era a contraria á do símbolo, empregado este último no intercambio de propiedades. Curisosamente, o daímon xa aparece na obra de Yeats e reaparece na de Auden tal como indica Edward Mendelson no seu maxistral ensaio Early Auden, Later Auden, unha das monografías esenciais sobre a obra deste poeta.
Pola súa banda, Yeats escribiu un ensaio ben interesante sobre o daímon como aquilo que dá forma á vida. Esa idea da vida como representación parécenos importante precisamente porque pon en entredito a noción da vida como economía rexida por un fin transcendente, algo propio do cristianismo e de ideoloxías como o marxismo relacionadas cun obxectivo soteriolóxio final, que non do comunismo materialista e mundano, en absoluto transcendente.
“Os gregos, como me comentou certo erudito, consideraban que os mitos eran accións realizadas polos daímons, e que os daímons daban forma aos seus personaxes e ás súas vidas. Decote prestábame pensar que existe un mito para cada ser humano, cousa que, de ser así, había axudar a entender o que pensamos e o que facemos.” (W. B. Yeats, “At Stratford-on-Avon”)
Pola contra, no caso de Auden, a resabia e ironía dos seus poemas iniciais apoia a crenza de que a súa existencia (a dos daímons) permaneceu agachada para quen os lía e, se cadra, tamén parcialmente oculta para Auden mesmo. De feito, non fala explicitamente desas forzas — os daímons— ata que, pouco meses despois da súa elexía a Yeats, escribiu o libro en prosa parcialmente autobiográfico titulado “The Prolific and the Devourer”, no que describe a súa “convicción […] de que a vida está regulada por forzas misteriosas.” Mais ese libro permaneceu inacabado e esa convicción endexamais pasou ao prelo.
Así e todo, no inicio da súa obra, Auden xa invocaba esas forzas misteriosas. Cando a finais de 1938 comezou a escribir sobre a “doazón” do artista, imaxinábao como algo separado do mundo histórico. De feito, pouco despois, en 1939, Auden consideraba esa “doazón” do artista como a orixe por fin ceibe do dominio da identidade (subxectalismo comercializado) e do poder (ortopoesía vangardista).
Semella daquela que o poeta establece un vencello claro entre poesía “pura” e literalidade cando, ao escribir a recensión dun libro de Shakespeare en outubro de 1939, o autor de Another Time afirma que “No senso auténtico da verba ‘pura’ é [Shakespeare] o poeta puro por excelencia, o que quere dicir que explora a vida toda a través dun medio único que é a linguaxe”. É a doxa e son certas idées reçues as que sosteñen a falacia do poema como pensamento, esa mesma concepción do poema como algo que arrenega da tradición literaria para dar primacía á poesía como revelación, como aletheía.
Se cadra Paul Celan enganábase niso, de aí que a súa visita a Heidegger fose un fiasco pois o filósofo endexamais lle concedeu á poesía como materia lingüística, si como revelación, o mesmo valor discursivo —no senso foucauldiano de adminstración do poder— qua a filosofía do Dasein ostenta.
Foi a crítica a Kant a que levou a filosofía do século XX, malgré elle, a continuar as ideas de Heidegger: acontecemento (Ereignis), deconstrución (Abbau) e nihilismo ontolóxico (Dasein). A ortopoesía exerce actualmente esa mesma función: é a que ten por finalidade a acumulación de capital simbólico, aquela que decide sobre a espuria relación entre poesía e verdade, de tal xeito que a poesía rexeita a súa condición de literatura para achegarse a un suposto pensamento como verdade transcendente. O poema non é xa literalidade, deixa de ser son e senso para constituírse en verdade revelada pola relixión que consagra a voz do suxeito poético como único valor e símbolo coa súa propia liturxia e os seus propios dogmas. Trátase, ao cabo, da arte de darse a razón a si mesma.
Neste contexto, o poema de W. H. Auden sitúanos no debate sobre a poesía; un debate que hoxe en día se quere furtar mediante a circulación masiva dun lugar común, o de que só existe unha poesía como tal, unha única poesía “auténtica”, verdadeira. Esa mesma que aquí acabamos de denominar ortopoesía. Quer fale do futuro da especie quer fale de calquera utopía, aquí situámonos sempre en fronte: na situación mundana na que o compromiso non se posterga a ningunha salvación. A divindade está no mundo, é continxente, non é eterna nin ten nada que ver cunha revelación.
O mesmo W. B. Yeats ratificábao cando un ano antes do seu falecemento escribía na estrofa final do seu poema “A deserción dos animais do circo”:
III
Poderosas imaxes esas, ¿por ser completas Na mente medran mais de onde veñen? De reboutallo moreas, rúas de escoura repletas, Botellas e potas vellas, latas que teñen o esqueleto podre, metais enferruxados, meigas Inda no oficio. Agora, coa carreira acabada, Xazo aquí, onde toda carreira comeza, Espiña e farrapo noxento, da tenda do corazón peza.
O poeta falecía ás dúas da tarde do sábado 28 de xaneiro de 1939 no Hotel Idéal Séjour de Cap Martin, en Roquebrune, Francia.
A cita coa que o Colectivo Maiakovski inicia o poemario Intimidación, cita da que tamén colle o título, procede do poema “O xeito de Freud”, de Carlos Lema. Di o seguinte:
“Intimida non dar previsto o que vai acontecer.”
Falamos co poeta, quen nos comenta empregou recursos propios da poesía modernista, fundamentalmente vencellados ás obras de Allen Ginsberg, John Ashbery e T. S. Eliot, para facer unha crítica da psicanálise como tipo de representación na que se consagra o suxeito en calidade de principio de razón e único dador de senso ao mundo.
Segundo nos conta o propio autor, comezou a escribir o poema despois de asistir a un concerto do Art Ensemble of Chicago, cuxa música percusiva e amelódica se aproximaba moito á dos rituais iniciáticos das culturas que quedaron á marxe da influencia do pensamento grego que fusionou o dionisiaco co apolíneo. Un tipo de música que se podería asociar co intento da psicanálise de dotar de senso experiecias subxectivas ata daquela pouco ou nada asimiladas pola representación racional.
O contexto da cita do “Xeito de Freud”, un poema extenso de 274 versos, está localizado nas súas últimas estrofas e é este:
"[...] ¿Que resposta implica o argumento
que a constitúe? A resposta que un se dá
a si mesmo. Unha acusación verdadeira,
un roubo da personalidade, un inquérito
para coñecerse e unha posibilidade de negarse
a segunda opción. O efecto é idéntico
a non saber que dicir.
Intimida non dar previsto o que vai acontecer.
Freud está tan preto do lector, de vostede,
coma dun convidado inútil que non se sabe defender.
Organiza o coñecemento, se cadra
despois dunha ou dúas páxinas de texto, avíase
para celebra-las figuras da linguaxe, literariamente,
as imaxes-lingua, algo tan familiar
e antigo, se cadra mesmo sinxelo. Unha morea
de curiosidade aínda non redescrita."
Cómpre clarexar que Carlos Lema non forma parte do Colectivo Maiakovski nin estaba ao tanto de que un verso escrito por el ía encabezar o poemario. Agradece moito, segundo nos prega fagamos constar, que se prestase atención á súa obra e que esta cita servise para dar pé a un proxecto literariamente tan ambicioso.
Manifesto
A continuación da cita inicial de Lema, Intimidación ábrese cun “Manifesto” no que oColectivo Maiakovski expón que
“non haberá ningunha esperanza se non houbese incerteza e un certo temor a que non se cumpra o esperado. Unha certa expectativa que non se derive nin da experiencia nin do coñecemento.”
Neste breve manifesto, o colectivo de poetas matiza e diferenza entre optimismo, ou pensamento positivo, e esperanza, esta última non tendente a autosatisfacción e que pode recompensar tamén a quen non a ten, contra o que é propio do optimismo, de pulsión egoísta mesmo en caso de colectivos amplos coma as nacións. Polo tanto, o Colectivo Maiakovski renega do “optimismo”, mais afúndese no inesperado.
A poesía defínese así como o territorio do inesperado, a utopía, único lugar onde abrolla a esperanza. Estamos, daquela, perante a identificación da poesía como o Principio Esperanza do que escribiu o filósofo Ernst Bloch nos tres volumes da súa obra máis coñecida.
Spes transcendente
A tríade de Spes, Fides e Fortuna formaba a personificación divina do culto imperial das Virtudes na antiga Roma. A primeira é a Esperanza. Coma Salus (“Salvación, Seguridade”), Ops (“Abundancia, Prosperidade”) e Victoria, Spes era unha potencia que procedía dos deuses, contrariamente aos poderes divinos que residían no individuo, tales coma Mens (“Intelixencia”), Virtus (“Virtude”) et Fides (“Fe, Fidelidade, Fiabilidade”).
O poder da Esperanza é, polo tanto, un poder que emana dos deuses, non dos seres humanos; é importante salientalo aquí porque a proposta poética de Intimidación herda esa procedencia transcendente precisamente ao situar o Principio Esperanza na utopía, nun lugar non mundano, que transcende logo.
Como despois imos ver, Bloch intenta desvencellar a súa concepción transcendente da Esperanza da idea kantiana do transcendental; faino co obxectivo de evitar todo a priori e situar a Spes no territorio do novo. Do mesmo xeito que a poesía moderna se intenta situar fóra da linguaxe, no territorio da Voz, para pretender que un poema é o poema, isto é, algo alleo a un xénero, a un tipo de literatura determinada con antelación por unha categoría (etimoloxicamente, o que se di sobre algo).
A poesía moderna, coma o Principio Esperanza de Bloch, quere ser transcendente mais non transcendental.
O homólogo grego de Spes era a deusa Elpis, que non posuía culto formal ningún na Grecia arcaica. O principal mito no que Elpis ten un papel é a historia de Pandora, á que curiosamente Marx deu considerable importancia. Pola contra, os gregos tiñan sentimentos ambivalentes, mesmo negativos, respecto da “esperanza” e esta idea carece de importancia nos seus sitemas filosóficos, se cadra debido á concepción temporal grega, de tipo circular —se se lle pode chamar así ao aión, máis asimilable, segundo Martínez Marzoa, a unha noción próxima ao “sempre”—, fronte á concepción romana, e logo cristiá, nidiamente liñal e progresiva.
O “Principio Esperanza”
Segundo Bloch, polo tanto, a función utópica é “a única función que pode ser transcendente sen ser transcendental”.
“A luz máis favorable a esa progresión emana da consciencia de Fronte; a función utópica en tanto que actividade abranguida polo afecto de espera, da intuición propia da esperanza, está aliada con todo o que hai de auroral no mundo. […] a súa razón [a da función utópica], sempre válida, é a dun optimismo militante. En conclusión: o contido da esperanza en tanto que acto […] é a función utópica positiva.” (179, vol. 1)
No marxismo, coma na economía cristiá, na que o valor dos feitos está en función de como inflúen na Salvación, todo ten un valor en función desa finalidade. Neste caso, a función do Principio Esperanza é unha función utópica positiva, no senso en que a esperanza dirixe o movemento cara a un lugar inexistente, cara ao utópico ou, en termos poéticos (de poiese, creación), cara ao novo.
Segundo Bloch, despois de Marx, o porvir xa non pode estar pechado á intervención do Novum, que xa non pode aparecer como un material estraño.
Que nos íntimida?
Na presentación de cuarta de cuberta de Intimidación, xorde esa mesma obsesión por unha salvación sempre adiada:
“Que ameaza o futuro, cada intre do futuro? A intimidación converteuse no espírito do século. Sabémolo! Para defendérmonos non temos respostas. Tan só poesía.”
Velaí a poesía como Principio Esperanza, como non saber (sen formas a priori), como único sitio onde a esperanza pode ser parteira dese Novum salvador. A función soteriolóxica da poesía moderna, xa presente en Un Coup de dés. O Libro, o Poema como relixión.
Mais, para que o Poema se sitúe nese lugar medular, antes cómpre evacuar del a quen o ocupa: o poeta moderno. Por iso tamén na cuarta de cuberta está escrito: “Maiakovski oponse ao poeta como epítome do individual. Non hai egos que reclamen a súa escrita, senón un fluír de voces que desemboca noutras voces, formando un magma creativo que abrolla reciprocamente.” [Itálicas engadidas.]
A reciprocidade refírese á lectura como acto cocreador, ese aspecto performativo no que Carlos Lema ve o contrario da poesía como tal, como literalidade. “O xeito de Freud”, o poema, non o resto do libro, é unha crítica á idea de Voz, ou da Voz como maneira de acceder ao senso. A Voz é sempre unha: do Suxeito, do Colectivo, do Poema ou do Pobo.
Falso movemento na literatura
Toda a literatura moderna está concibida arredor do suxeito e da cuestión da súa autorrepresentación verosímil. Velaí os eixos que artellan os xéneros literarios centrados na realidade concibida cartesianamente como unha excrecencia do suxeito. A obra é de quen a escribe, que é quen a asina.
Nese punto, o ethos do Colectivo Maiakoski vencella o novo á evacuación da autoría. Como se postula no libro A monstruosidade moderna, na tardomodernidade Cidadanía e Arte son a mesma cousa: na Idade Moderna, a arte é para todos. Inda máis, a legalidade artística goberna a representación nova do suxeito que se produce e se consome a si mesmo, fenómeno ao que Lema denomina a consunción.
Quen escribe literatura —e a poesía é literatura, son letras que representan sons con significado— necesita actualizar constantemente a forma do xénero que cultiva debido á concepción temporal que rexe a sociedade moderna, na que a novidade —o Novum— é central porque implica a noción de progreso; esa mesma viaxe a Citerea, ou ese soño in spe do que escribe Bloch no segundo volume da súa obra. De aí xorde a continua busca de paradigmas novos, a necesidade de presentar algo que non cambia coma se estivese nun cambio constante.
Obra sen esperanza
Unha obra artística, calquera obra, como obxecto e en tanto que existe no campo de senso da arte, carece de identidade e de intencionalidade. É a súa situación no campo de senso da arte o que a determina, non unha vontade nin unha decisión. Por iso as obras de arte carecen de moral e de responsabilidade; as cuestións morais e a resposabilidade soamente atinguen a quen escribe e a quen le. Á obra non.
Diante deste poemario, preguntámonos se é máis auténtica unha autoría colectiva ca unha autoría individual. En todo caso, preguntámonos se é posible manter o Principio Esperanza se se prescinde da intencionalidade e da identidade, colectiva ou non. A esperanza, por outra banda, é unha idea que só afecta ao suxeito; as cousas carecen da necesidade de ter esperanza aínda que se individúen. Un poemario xorde dun proceso de individuación respecto dunha Obra mais non ten a esperanza de que alguén o lea ou de que o identifique como tal.
Esperanza e fondura: o maternal e a Heimat
No seu libro, Bloch fai unha análise moi intelixente da noción de perspectiva na arte e do seu correlato, a fondura. Na arte medieval, a fondura viña dada pola súa función de representar a Deus; na arte posterior, a fondura é un efecto causado pola perspectiva. É dicir, no medievo a arte facía presente a imaxe de Deus mentres que no Renacemento é a perspectiva a que introduce na pintura o suxeito que contempla. A fondura é a capacidade que ten o suxeito para ver, non a aparición do non visible.
De aí que a posición de Bloch sexa nidiamente correlacionista, para el o mundo é resultado da acción da mente humana. A correlación mundo-pensamento é a que determina toda existencia, por iso defende a progresión dialéctica da historia como algo inherente a esa correlación. A historia guía o porvir cara á salvación que a esperanza amosa; sempre co suxeito como centro consciente ou inconsciente pois é a función utópica do Principio Esperanza a que actualiza na historia ese porvir incluso cando está en estado latente.
“A douta Spes, a esperanza esclarecida revela así o concepto dun principio no mundo, concepto que endexamais o vai abandonar.” (14, vol. 1)
A esperanza, como para o Colectivo Maiakovski a poesía, conduce segundo Bloch o Novum (a poiese) pola “estrada estratéxica” cara á “única cousa necesaria e sen cesar esperada”.
Fondura. Esperanza. Economía. Salvación.
Por iso para Bloch o “tema fundamental” da filosofía é o Fogar (die Heimat) aínda non acadado, “o lugar da identidade consigo mesmo e coas cousas”. A centralidade do suxeito está ben clara e a conseguinte perspectiva utópica xustifícase mediante a “dialéctica-materialista” do Novo e do Antigo.
A critica poética feita no “Xeito de Freud” por Carlos Lema é precisamente a desa concepción na que incluso a aquilo que está reprimido nas sombras do subconsciente sempre lle espera a acción utópica do novo, da creación. A relación determinista entre Novum, esperanza e psicanálise sitúa a razón do mundo sempre fóra del, nunha utópica e necesaria salvación. Cómpre salvarse do mundo ou, o que vén ser o mesmo, buscar o senso nunha transcendencia. Esta posición antimaterialista, a da poesía como utopía, é o que Lema denominaría posteriormente a monstruosidade moderna.
“Unha raiola de esperanza”, por Charles Gilhousen
De por parte, a representación moderna da Esperanza ten dúas versións plásticas que reproducimos neste artigo. A de George Frederic Watts, na que unha figura de muller, sentada no orbe, ten os ollos vendados e colle unha lira coas cordas rotas. Neste cadro, o pintor inglés relaciona directamente a poesía coa esperanza, malia que se trata dunha poesía esgazada, é dicir, nin máis nin menos ca a poesía moderna condenada pola eiva da linguaxe, neste caso unha lira rota.
A segunda versión é a do fotógafo Charles Gilhousen titulada “Unha raiola de esperanza”, na que tamén unha figura de muller, desta volta espida e coa ollada dirixida cara a unha luz que procede do exterior, semella ir acoller a esperanza no colo, coma quen colle unha crianza. O vencello da esperanza coa maternidade e, polo tanto coa creación, coa poiese, tamén queda establecido nesta imaxe na que o maternal se une ao transcendente. A arte moderna, como xa apuntamos, é parteira dun suxeito que se produce e se consome. Que se reproduce ao se representar.
Bibliografía
Bloch, Ernst, Le Principe Espérance, tomos I, II e III, traducido do alemán por Françoise Wuilmart, París: Éditions Gallimard, 1976.
Colectivo Maiakovski, Intimidación, Vigo: Edicións Xerais de Galicia, 2021.
Lema, Carlos, O xeito de Freud, Culleredo, A Coruña: Espiral Maior, 2008.
Continúan as actividades de 2022 en Euseino? Social cunha videoconferencia de Genaro da Silva e un encontro entre Oriana Méndez e Chus Pato dentro da programación do Gabinete de Poesía.
Gabinete de Poesía
Pensar a poesía dende a ciencia
Curso en liña a cargo de Genaro da Silva
30 de abril e 7 de maio, sábado, de 11,30 a 13, 30 horas.
Curso en liña “Pensar a poesía dende a ciencia” a cargo de Genaro da Silva, poeta e doutor en biodiversidade e ecosistemas. Realizado por videoconferencia en 2 sesións de 2 horas. Matrícula en achega única de 15 euros.
O pensamento científico e o pensamento poético acostuman suporse máis afastados do que realmente poderían estar. Nas dúas sesión das que ha constar este curso, procurarase pensar o proceso de escritura desde ideas matemáticas e biolóxicas: da etoloxía á neuroloxía, pasando polo caos e a entropía. Para abrir posibilidades á hora de realizar o proceso de produción e recepción poética.
euseino.org 