“Ao abeiro da aurora boreal “, por Beatriz Fraga

Mostra da obra de Din Matamoro no Museo de Arte Contemporánea de Vigo

O día 4 de xuño inaugurouse unha mostra do pintor Din Matamoro no Museo de Arte Contemporánea de Vigo. Baixo o título de “A mirada acesa”, o coautor de Mondas achéganos unha escolla das obras que realizou durante os últimos anos.

Como sinalan Miguel Fernández-Cid e Pilar Souto Soto, encargados da exposición, Din Matamoro “sabe sempre que a luz está no interior do cadro e remata por se amosar”. Neste artigo, Beatriz Fraga retoma a advocación feita por Saint-Exupéry para, a través da luz e os seus efectos, retornar ás cores da infancia, sempre asociadas ás sensacións que acaban por formar o gusto.

Un aspecto da exposición de Din Matamoro no Museo de Arte Contemporánea de Vigo.

Ao abeiro da aurora boreal

Un dos grandes exploradores da historia, Piteas emprendeu no ano 320 a. C. unha viaxe cara ao norte chegando a Thule. O famoso astrónomo, xeógrafo e navegante grego navegou cara ao Atlántico e, tras atravesar as columnas de Hércules, dirixiuse ao norte ao longo da costa de Iberia, continuou cara á Céltica e de alí ata Cabaeum (Bretaña) e Bretanice (Gran Bretaña) navegando aínda máis ao norte ata chegar a Thule.

Estrabón di que o explorador atopou, a un día de Thule, un mar conxelado onde se unían a terra, o mar e o aire. Piteas foi o primeiro que descubriu o sol de medianoite, a aurora boreal e as placas de xeo flotante árticas.

Nese lugar onde descansa o sol, na neve e no xeo do Ártico tamén se teñen ilusións ópticas de luz e cor: halos que poden rodear a lúa ou o Sol (parhelios ou “cans de sol”) e zonas de neve vermella na Groenlandia, efecto de algas microscópicas que a certas temperaturas brillan e tinguen o branco de cor vermella.

Ás veces, o mesmo que o Ártico engana o viaxeiro, na pintura de Din Matamoro un branco transfórmase noutras cores a través das delicadas e sutís veladuras imperceptibles da súa obra.

Ese branco tínguese polo “revontulet” —unión das palabras tulet, lume, e revo, raposo— lapón. Conta a lenda que un raposo ártico corría polos terreos ermos de Finlandia e o rabo chocaba contra a neve, desa colisión saltaban chispas que se erguían cara o ceo formando a aurora boreal. Esas son as mesmas faíscas que iluminan a pintura de Din Matamoro cunha explosión de cores sutís que nos recordan un sol próximo ao solsticio de verán, un día polar ártico con luz as vintecatro horas.

A ausencia de cartelas na exposición que se acaba de inaugurar no MARCO fai que nos centremos nas sensacións que nos producen os cadros. Non hai título, nin data, nin tempo, só hai luz, a luz dos cadros que estamos a contemplar.

Os que si están son os libros que Din Matamoro converte en doces milfollas de múltiples sabores; os embelecedores das chaves da luz que agachan unha historia imaxinada, cun pulsador que xa non é tal porque agora é un marco que envolve un debuxo; e a ventá dun sobre que, en lugar dunha carta, é unha casa na que vive alguén…

Parafraseando a dedicatoria de Antoine de Saint-Exupéry ao seu amigo Léon Werth en “O Principiño” —“Todas as persoas maiores foron nenos antes. (Pero poucas se lembran.)”—, podemos así volver a recordar un doce de nube rosa de algodón de azucre mercado nas festas do San Xoán, un gorentoso chicle de amorodo que ao mordelo estoupa na boca, o acedo sabor do limón interior do que está recheo, a lembranza de lamber un delicioso polo de limón, de fresa ou de laranxa, un ceo arrebolado.

Eses son algúns recordos sensoriais que a obra de Din Matamoro fixo prender en min.

Enciclopedia coloreada por Din Matamoro (Museo de Arte Contemporánea de Vigo).

Teoría do azul

Por Beatriz Fraga

 

Ao longo da historia moitos filósofos, cientificos e artistas trataron de resolver o misterio do azul do ceo e as diferentes tonalidades da bóveda celeste.

Empédocles (484-424 a. C.) postulou a teoría das catro raíces mesturadas entre os distintos entes da Terra. Xuntou a auga de Tales de Mileto, o lume de Heráclito, o aire de Anaxímenes e a terra de Xenófanes relacionando as catro cores básicas: negro, branco, vermello e ocre cos catro elementos: terra, auga, aire e lume. Na cosmoloxía aristotélica estes catro elementos terra, auga, aire e lume forman esferas concéntricas arredor do centro da Terra e a eles engádese o éter.

Pero non debemos esquecer a contribución dos filósofos árabes ao estudo da cor. Ademáis de traducir a Aristóteles, Abu Yousuf Yaqub ibn Ishaq al-Kindi, coñecido en occidente como Alkindus (800-873), foi un dos doce mellores pensadores da Idade Media en palabras de  Girolamo Cardano (1501-1576). Segundo Alkindus o aire que rodea á Terra está debilmente iluminado polas partículas terrestres disoltas nel que se volven avermelladas debido ao calor que recibiron da luz solar e pola reflexión dos raios na Terra. Noutras circunstancias estas luces mestúranse formando unha cor que está entre o escuro da sombra e a luz, esa é a cor azul do ceo.

800px-Ice_Clouds_over_Coniston_Old_Man

Al-Kindi foi o primeiro estudoso que suxiriu que hai algo na mesma atmosfera que reflicte a luz aínda que, ben é certo, non explica na súa totalidade a súa natureza.

Posteriormente, Ibn-al-Haitham (965-1040), coñecido en occidente como Alhazen, foi aínda máis lonxe tratando na súa obra o tema da reflexión e refracción da luz dando por suposto que o aire estaba formado por partículas. Dicía que no aire hai sustancias sólidas como o vapor e o fume e que a luz resplandece sobre elas aparecendo as cores das nubes e algúns outros de acordo cos seus graos en canto a espesor, delgadez e turbidez. As obras de Ibn-al-Haithum reapareceron en Europa pouco despois de que as de Aristóteles se traducisen para o latín no século XII. Roger Bacon (1220-1292) en Opus Maius inspírase, na parte relativa á óptica, na obra de Alhazen.

Galileo Galilei, Descartes e Newton, en Philosophiae naturalis principia mathematica [“Principios matemáticos da filosofía natural”], foron algúns dos pensadores que esbozaron teorías sobre a cor. No século XVIII, Leonhard Euler (1707-1783) nas súas Lettres à une princesse d’Allemagne sur divers sujets de physique et de philosophie [“Cartas sobre diferentes temas de física e filosofía dirixidas a unha princesa alemá”] afirmaba que o ceo non é, como parece, “unha bóveda azul na que están pegadas as estrelas”.

 

O efecto Tyndall

O astrónomo John Herschel (1792-1871), nunha carta dirixida ao físico John Tyndall (1820-1893), manifestaba o seu desconcerto pola dificultade de explicar a cor do ceo e a polarización da luz  “… a causa da polarización da luz é evidentemente, unha reflexión da luz sobre algo. A cuestión é sobre que?”. Herschel  fai notar tamén que “…só cando o ceo é azul a súa pureza é absoluta, a polarización desenvólvese no seu grao máis elevado e, polo tanto, cando hai a máis leve tendencia á formación de nubes, queda materialmente invalidada”.

O efecto Tyndall, estudado polo científico irlandés, é un fenómeno que explica como as partículas coloidais —aquelas partículas sólidas, líquidas ou gasosas que poden ser suspendidas nun medio— son visibles porque reflicten ou refractan a luz. A primeira vista, esas partículas non son visibles. O feito de que poidan dispersar ou absorver a luz de maneira distinta ao medio permite distinguilas se a suspensión é atravesada transversalmente, con respecto ao plano visual do observador, por un feixe intenso de luz.

O efecto Tyndall permite explicar por que o ceo é azul. A luz procedente do sol é branca mais, ao entrar na atmosfera terrestre, choca coas moléculas dos gases que a compoñen e coas partículas en suspensión sufrindo desviacións. A desviación que sofre por efecto do choque coas moléculas de osíxeno e nitróxeno é diferente para cada color. A maior lonxitude de onda, menor é a desviación, sendo o violeta e o azul as cores que máis se desvían. Como o vermello ten maior lonxitude de onda, cando o sol está preto do horizonte, a luz azul xa se dispersou e o único que nos chega é a cor vermella. Por iso os atardeceres e os amenceres son da cor do arrebolo.

cianómetro

Cianómetro de Saussure

Os cincuenta e dous tons de azul

O cianómetro foi un invento atribuído ao naturalista, físico e xeólogo suízo Horace-Bénédict de Saussure (1740-1799) e ao xeógrafo, naturalista e explorador prusiano Alexander von Humboldt (1799-1859). O cianómetro é un círculo de cartolina cunha escala graduada de azuis que permite estimar a intensidade da cor azul do ceo. Desconcertado pola cor do ceo e polos seus matices Saussure tinguiu cadrados pequenos de cartolina numerados en tons degradados de azuis (azul de Prusia) que ían desde o branco ata o negro.

Von Humboldt empregou o cianómetro nas súas viaxes por América. As súas observacións e as de Saussure axudaron a comprender que a intensidade do ceo é unha medida de transparencia causada pola cantidade de vapor de auga na atmósfera.

 

Os ceos “pintados” con palabras

John Ruskin, na súa primeira obra  Modern Painters (5 volumes) incluíu un capítulo, titulado “Do ceo aberto”, no que se di sobre o ceo:

“…é, por suposto, a cor do aire atmosférico puro, non do vapor acuoso, senón do nitróxeno e do osíxeno puros e esta é a cor da masa total dese aire que está entre nós e o valeiro do espazo. Vese alterado pola diversa cantidade de vapor acuoso suspendido nel, cuxa cor, no seu estado de solución máis imperfecto e polo tanto máis visible é o branco puro (como no vapor) que recibe, igual ca calquera outro branco, os cálidos matices dos raios de sol”.

O libro culmina cunha apoloxía da obra de Turner:

“Cando [… ] collemos un ceo como o que Turner colleu en Ruán visto desde o outeiro de Santa Caterina, no libro Rivers of France, e atopamos, en primeiro lugar, que nos deu unha distancia sobre os outeiros no horizonte, distancia na que estamos cansos de penetrar, polo que debemos dar volta e regresar xa que non hai a máis remota posibilidade de que cheguemos ao final; e, cando vemos que a partir desa distancia inconmensurable ata o cénit, o ceo enteiro é un océano onde alternan vagas de luz e de nubes, tan unidas que o ollo non pode descansar en ningunha delas sen descansar na seguinte, e así ata recoñecer un cento que se perde unha e outra vez nunha espiral…”