A relación entre filosofía e novela é unha cuestión que pode pasar desapercibida mais que cómpre ter en conta. Especialmente ao fío dos artigos que estamos a publicar neste blogue sobre os obxectos retóricos, as formas literarias e a súa viculación estreita coas formas de representación que a filosofía crítica foi a primeira en salientar e estudar.

No artigo “A novela-máquina: enerxía, operador e materia“, co que confiabamos en facer unha achega inicial sobre o que denominamos a novela-máquina, deixamos adrede este punto sen tratar. Para que poida chegar a ter esa capacidade de produción autónoma propia das máquinas, a novela, ademais de enerxía (a linguaxe), operador (o lector) e materia (a verosemellanza xurdida da correlación suxeito-mundo), precisa da filosofía. Se a ficción que produce unha novela non ten dentro de si un pensamento que a sustente, esa ficción carece de autonomía pois pasa a depender dun pensamento exterior a ela, xeralmente o pensamento que fornece o repertorio de formas literarias, en concreto, aquel asociado ao xénero novela e, máis especificamente, ao subxénero ou modalidade narrativa na que o texto polas súas características se insira.

As formas de representación a priori serían as encargadas de ordenar a aplicabilidade do devandito repertorio, asociando as diferentes modalidades de obxecto retórico a determinadas necesidades do consensus interpretativo, co obxectivo de reforzar ou, para o facer máis vizoso, variar o senso da correlación entre a consciencia transcendental do suxeito e o mundo. Nesa consciencia transcendental é na que se basea o pacto retórico e, en consecuencia, o pacto social correspondente entendido como senso último outorgado á representación do suxeito.

O que fai a novela-máquina é actualizar o que de transcendental ten a ficción mais agora perfeccionando a virtualidade da representación para adaptarse ao aspecto cambiante das identidades sociais modernas, vencellando o suxeito ao social —isto é, ofrecéndolle formas diversas de acceso ao poder— mediante a produción diferenciada de formas específicas de representación da subxectividade. Un dos recursos que emprega a novela-máquina para lograr este obxectivo é o da instrumentalización de formas de pensamento interpretables de xeito diferente desde as diversas posicións que o suxeito poida ocupar con respecto ao correlato.

Para levar a cabo esta nova función da representación ficcional, a novela-máquina fornece un repertorio filosófico máis ou menos ostensible, mais sempre detectable polo operador, de formas de pensamento asociadas a determinadas especifidades das posisións que o suxeito pode adoptar no correlato humano-mundo. Dese xeito, a consciencia transcendental efectúa unha actualización non só do modelo de acceso do suxeito ao mundo —función primeira da representación— senón que ademais inclúe a posibilidade de ampliación instrumentalizada (a través da neutralidade aparente da máquina) da razón, ou da filosofía que sustenta a representación a priori que a ficción recrea; representación que non é máis ca a representación da correlación humano-mundo como verosemellanza.

No caso de Les Faux-monnayeurs, a novela de André Gide da que nos ocupamos no artigo antes citado, eses pensamentos de actualización automatizada que amplían a capacidade de instrumentalización da ficción son doadamente detectables nunha lectura analítica malia estaren eficazmente distribuídos e diexeticamente ben integrados. De aí que poidamos afirmar, polo menos hipoteticamente, que a filosofía é unha peza sobranceira da novela-máquina. En que medida esa filosofía da ficción reforza ou amplía o correlato, ou ata que grao a presenza do pensamento pode ser útil para quitar a ese mesmo correlato a exclusividade da representación do verosímil é unha cuestión á que se cadra haberá que enfrontarse máis adiante.

Traducimos deseguido os filosofemas que, sen ánimo de ser exhaustivos, detectamos na devandita obra de Gide. A forma apodíctica que adoita presentar o pensamento na novela-máquina gidiana é coherente coa utilización que fai o seu autor de citas aforísticas ou epigramáticas no inicio dalgúns capítulos. Despois de cada filosofema traducido, damos o número de páxina da edición da colección Folio, Éditions Gallimard, 1979, que nós manexamos e, logo, asociámolo a algunha das partes da filosofía. Tamén é posible consultar os filosofemas, ordenados por materia, nas ligazóns seguintes:

[ Fenomenoloxía   Metaforoloxía   Ética   Epistemoloxía   Ontoloxía   Poética   Estética   Metafísica   Hermenéutica   Teoloxía ]

“[…] no silencio enorme, a exaltación de todos os ruídos naturais […]” [16] (Fenomenoloxía)

“Era a hora incerta na que remata a noite e na que o demo arranxa as contas.” [56] (Metaforoloxía)

“Se ti non o fas, ¿quen o vai facer? Se non o fas decontado, ¿cando o vas facer?” [59] (Ética)

“O difícil na vida é tomar en serio a mesma cousa durante moito tempo.” [59] (Ética)

“Ti fas que me lembre de certos ingleses: canto máis se emancipa o seu pensamento máis se vencellan eles á moral; ata tal punto que non hai ninguén máis puritano ca algúns dos seus librepensadores.” [63] (Ética)

“Os meus pensamentos sempre son da cor da roupa que visto (ela puxera un pixama púrpura bordado con prata).” [64] (Metaforoloxía)

“Involuntariamente, inconscientemente, cada un dos dous seres que se aman adopta a forma dese ídolo que contempla no corazón do outro… Os que aman verdadeiramente renuncian á sinceridade.” [72] (Ética)

“Nada é tan difícil de observar como os seres en formación. Cumpriría podelos mirar só de esquello, de perfil.” [89] (Epistemoloxía)

“Todo está relacionado e eu sinto, entre todos os feitos que me ofrece a vida, dependencias tan sutís que sempre me parece que non sabería cambiar un soa delas sen modificar o conxunto enteiro.” [91] (Fenomenoloxía)

“Sempre toma as cousas e os seres tal como veñen; se cadra é porque el sempre é como é.” [95] (Ética)

“É dese tipo de xente cuxa timidez non pode aturar os silencios e que cre un deber rompelos cunha anticipación esaxerada; é dos que decontado din: ‘Sempre fun franco con vostede’. Pois, vaites ho, o importante non é tanto ser franco como permitir que o outro o sexa. Deberíase decatar de que a súa franqueza precisamente impide a miña.” [96] (Ética)

“Entramos nunha era nova de franqueza e sinceridade.” [106] (Ética)

” […] hai determinados actos da miña vida pasada que soamnente agora comezo a entender. Si, agora comezo a comprender que non teñen o significado que eu cría daquela, mentres os levaba a cabo… Agora é cando me decato de que toda a miña vida estiven enganado.” [118] (Epistemoloxía)

“A novela ocupouse das encrucilladas da sorte, da fortuna boa ou mala, das relacións sociais, do conflito das paixóns, dos caracteres, mais non da esencia mesma do ser.” [123] (Ontoloxía)

“Para introducirme nunha intriga tan consistente, decididamente aínda son novo. Mais, que carafio, iso é o que me vai axudar. Inventemos unha confesión cándida; unha historia que a faga compadecerse e interesarse por min. O fastidioso é que esa historia debe servir tamén para Édouard, a mesmiña historia, e sen contradicirme nada. Boh, habémonos apañar ben. Cómpre contar coa inspiración do momento…” [126] (Poética)

“Cómpre querer o que se quere.” [144] (Ética)

“—Podes estar segura, miña rula: ¡as palabras só se deturpan cando se imprimen!” [146] (Poética)

“O novo [caderno], no que escribo isto, non vai abandonar tan axiña o meu peto. É o espello co que me paseo. Nada do que me acontece ten para min existencia real mentres non o vexo reflectido nel.” [155] (Ontoloxía)

“—Oh, non me refiro a vostede en concreto; cando digo: vostede, entendo: os novelistas. A meirande parte dos seus personaxes parecen construídos sobre pilotes; non teñen alicerces nin subsolo. De veras, creo que hai máis verdade nos poetas; todo o que non está creado só pola intelixencia é falso. Mais eu falo aquí do que non me concerne…” [177] (Poética)

” Como Balzac era un xenio e como o propio de todo xenio parece que é achegar unha solución definitiva e exclusiva, decretouse que o propio da novela era ‘facerlle a competencia’ ao estado civil. […] ¡Para que preocuparme eu polo estado civil! O estado son eu, o artista; civil ou non, a miña obra non pretende competir con ninguén.” [183] (Estética)

“A miña novela non ten suxeito. Si, ben llo sei; isto que digo parece unha parvada. Supoñamos, se vostede prefire, que non terá un suxeito… ‘un anaco de vida’, como dicía a escola naturalista. O gran defecto desa escola é cortar o seu anaco sempre no mesmo senso; no senso do tempo, en lonxitude. ¿Por que non ao largo? ¿Ou en profundidade? […] O que eu quero é presentar por unha banda a realidade e, pola outra, ese esforzo para estilizala do que lle acabo de falar.” [184-185] (Estética)

“É dicir, no canto de me contentar con resolver cada dificultade a medida que aparece (e toda obra de arte só e a suma ou o produto das solucións dunha cantidade de dificultades sucesivas miúdas), cada unha desas dificultades, eu expóñoa, estúdoa.” [186] (Poética)

“Comezo a albiscar o que hei chamar o ‘suxeito profundo’ do meu libro. É, será sen dúbida a rivalidade do mundo real e da representación que nós facemos del. A maneira na que o mundo das aparencias se impón a nós, e como nós tentamos impoñer ao mundo exterior a nosa interpretación particular del, constitúe o drama da nosa vida.” [201] (Metafísica)

“Os nosos autores clásicos son ricos por todas as interpretacións que permiten. A súa precisión é tan admirable porque non pretende ser exclusiva.” [204] (Hermenéutica)

“Sabe aproveitarse admirablemente das ideas, das imaxes, da xente, das cousas; é dicir, tira proveito de todo. El di que a grande arte da vida non é tanto gozar dela como aprender a sacarlle partido.” [211] (Ética)

“[…] Cómpre darse de conta de que nas parellas, e falo das máis unidas, non sempre é o marido o que decide. Mais vostede non está casado, así que iso tanto lle ten.
—Perdóeme, dixen eu a rir; sonlle novelista.” [223] (Ontoloxía)

“Os apetitos dos outros é fácil que parezan excesivos cando un non os comparte.” [224] (Fenomenoloxía)

“Adoita acontecer que non acabe as súas frases, o que dá ao seu pensamento un aquel de halo poético. Fai o infinito coa imprecisión e o inacabado.” [233] (Metafísica)

“Víanse as cimas das árbores do xardín, sobre o que aínda pairaba unha cantidade inmensa de verán dispoñible.” [247] (Fenomenoloxía)

“—As economías, que as leve o demo, di Édouard. É o que, na Arte, fan os prolixos.
—¿Por que?
—Porque teñen medo de perder algo.” [252] (Poética)

“Despois, puxen como exemplo os retratos dun sabio, dun investigador e de alguén que excava, e amosei finalmente que, mentres que o sabio busca, o artista encontra; que aquel que excava se afunde e que, quen se afunde, se cega; porque a aparencia é a verdade, o misterio é a forma e o que o home ten de máis profundo é a pel.” [255] (Epistemoloxía)

“É precisamente porque fago ben as miñas frases polo que as frases ben feitas me arrepían. Non é que me preste a dificultade por si mesma; mais encontro que os literatos de hoxe en día apenas se esforzan de verdade.” [263] (Poética)

“—As obras de arte son actos que duran.” [264] (Estética)

“É coma se fose vapor dentro de min; pode escapar asubiando (iso é a poesía), ou pode accionar pistóns e rodas; ou mesmo facer estoupar a máquina.” [265] (Poética)

“Estamos feitos de tal xeito que todos poderiamos ser mellores, e coido que a intelixencia meirande é precisamente a que máis sofre polos seus límites.” [278] (Epistemoloxía)

“Armand deitouse completamente vestido. Sabe que non vai poder durmir. Agarda pola fin da noite. Cavila. Escoita. Repousan a casa, a cidade, a natureza enteira; ningún ruído.” [295] (Fenomenoloxía)

“—Porque a el lle falta o lirismo, di Édouard irrefutablemente.
—¿Que quere dicir vostede?
—Que endexamais se abandona á experiencia, de maneira que nunca experimenta nada grande. […] Iso mesmo, coido que chamo lirismo o estado do ser humano que consente en deixarse vencer por Deus.
—¿Non é iso precisamente o que significa a verba: entusiasmo?” [304] (Teoloxía)

“[…] el considera a inspiración como unha das cousas máis prexudiciais para a arte; e eu abofé que penso que só se é artista a condición de dominar o estado lírico; mais, para o dominar, cómpre probalo primeiro.” [304] (Poética)

“Non hai un movemento místico que non teña a súa répilca material. […] O espírito, para deixar testemuño, non pode prescindir da materia. De aí o misterio da encarnación.” [304-305] (Metafísica)

“¿Decátase vostede no que se converteu a miña vida? Fixen restrinxir a miña felicidade; tiven que reducila de ano en ano; unha a unha, recortei as miñas esperanzas. Cedín; tolerei; fixen coma quen non entendía, coma quen non vía nada… En fin, acabamos agarrándonos a calquera cousa; e cando aínda ese pouco escapa…!”  [307] (Ética)

“Pauline enderéitase bruscamente. Mira para min e levanta os ombros. ‘Cando unha muller se mostra máis resignada é cando sempre parece máis razoable’, afirmou con sorna.” [308] (Ontoloxía)

“—Mais, meu amigo, vostede ben sabe que o único que se eterniza son as situacións falsas. Intentar resolvelas é un asunto que ten que ver con vostedes, os novelistas. Na vida, non hai nada que se resolva; todo continúa. Permanecemos na incerteza; e quedaremos ata a fin sen saber a que aternos; mentres agardamos, a vida continúa, talmente coma se nada pasase. E diso tamén se tira partido; como de todo o demais.” [308-309] (Ética) (Poética)

“No fondo, preguntábame cal podería ser o estado dunha muller que non se resignase. Enténdase: dunha ‘muller honesta’… ¡Coma se iso que se chama ‘honestidade’ nas mulleres non implicase sempre a resignación!” [309] (Ontoloxía)

“O sol brillaba; un aire vivo limpaba as árbores das súas follas derradeiras; todo parecía límpido, azulado. Édouard levaba tres días sen saír. Unha alegría inmensa dilataba o seu corazón; e incluso parecíalle que todo o seu ser, envoltorio aberto e baleiro, aboiaba nun mar indiviso, nun océano divino cheo de bondade. O amor e o bo tempo ilimitan así os nosos contornos.” [311] (Fenomenoloxía)

“Si, meu rei, o amor parécenos eslamiado de máis, tomamos a decisión de odiarnos.” [314] (Ética)

“E, se non podo aturar o pensamento de Cristo sacrificándose pola salvación ingrata de toda esa xente arrepiante coa que eu comparto o mundo, atopo certa satisfacción, e incluso unha especie de serenidade, imaxinando esa turba podre que deu producido a Cristo…” [317] (Teoloxía)

“—Téñolle que confesar que, de todas as emanacións nauseabundas que produce a humanidade, a literatura é unha das que máis me desgustan. Non vexo nela máis ca compracencias e louvanzas. E teño as miñas dúbidas de que se poida converter noutra cousa, polo menos ata que non dea varrido o pasado. Vivimos sobre sentimentos admitidos e que o lector se imaxina experimentar porque cre todo o que se imprime; o autor especula sobre iso como sobre as convencións que el cre as bases da súa arte. Eses sentimentos soan tan falsos coma as fichas dos xogos mais son de curso legal. E, igual ca se sabe que ‘a moeda mala substitúe a boa’, o que ofrece ao público pezas verdadeiras parece que nos paga con palabras. Nun mundo onde todos estafan, é o home verdadeiro o que acaba por parecer un lerchán. Xa lle advertín que, se vou dirixir unha revista, ha ser para escachar os moldes, para deprezar todos os sentimentos fermosos e as súas letras de cambio: as palabras.” [319] (Poética)

“Sempre me preguntei por que prodixio a pintura estaba por diante e como era posible que a literatura quedase atrás. ¡En que descrédito caeu hoxe en día aquilo que, en pintura, era costume considerar ‘o motivo’! ¡Un suxeito acaído! Iso dá risa. Os pintores xa só se atreven cun retrato a condición de eludir todo parecido. […] Non han pasar dous anos para que calquera poeta futuro se crea deshonrado se se entende o que quere dicir. […] Hanse considerar como antipoéticos todo senso e todo significado.” [320] (Poética)

“Cando era novo, tomaba decisións que imaxinaba virtuosas. Preocupábame menos ser quen era que converterme en quen pretendía ser. No presente, falta pouco para que vexa na indeterminación o segredo para non avellentar.” [324] (Ontoloxía)

“—[…] A súa meta era el e o que el proxectaba diante de si…
—Sempre pensei, interrompeu Édouard, que en arte, e en literatura en particular, só contan os que se lanzan ao descoñecido.” [338] (Poética)

“Acepto que a realidade veña en apoio do meu pensamento, como unha proba; mais de xeito ningún que o preceda.” [376] (Epistemoloxía)