Amor, pedra, rima

Un exemplo de reificación da alma en Dante

Un extraordinario e penetrante artigo interpretativo de Enrico Fenzi sobre a canzone “Amor, tu vedi ben”, de Dante, lévanos a unha reflexión verbo da reificación da alma. Psykhé vira rima, articulación fónica, para logo, a través da metáfora converterse en pedra. A representación dese movemento da alma que é o amor petrifícase, converténdose en obra, nunha pedra de toque coa que o poeta dá paso á monstruosidade da alma como representación. A metáfora da auga conxelada, petrificada e así e todo translúcida, fai posible a transposición do espiritual ao obxectual, do sentimento á cousa mediante o uso da representación.

É o autor da Divina comedia quen, nun paso de De vulgari eloquentia (II 13, 12-13), describe así a súa ousadía:

“Tres son, daquela, as cousas relativas á posición das rimas que non é conveniente que o poeta áulico use: a repetición martelante da mesma rima, a menos que ese artificio pretenda distinguirse como unha técnica nova e nunca antes empregada, do mesmo xeito que o día en que alguén se converte en cabaleiro non o pode facer sen pasar algunha proba de singular excelencia. E iso é o que eu tentei facer en ‘Amor, tu vedi ben che questa donna’. A segunda cousa que cómpre evitar é o exercicio inútil do equívoco que, pouco ou nada, sempre quita claridade ao pensamento. A terceira é a aspereza da rima, a menos que se mesture coa suavidade: é abofé na propia mestura de rimas suaves e ásperas onde o estilo tráxico refulxe.”

Tudor Washington Collins, “Muller nunha rocha a contemplar o mar”, 1949

Tal como indica Lucia Lazzerini, citada por Fenzi no artigo “Fascinazione verbale e forza discorsiva nella canzone dantesca Amor tu vedi ben” que aquí glosamos, Dante abandona a emulación poética para inserirse na realidade da representación.

“A posición ‘antagonística’ de ‘Amor, tu vedi ben’ é, ben mirado, unha descuberta : ¿tratábase de compoñer a sextina con seis rimas sen relación? Demasiado sinxelo: aquí créase exactamente o oposto, aquilo que aparece como un monstro inaudito, isto é, unha sextina por así dicir implícita, ‘virtual’, construída sobre unha única palabra-rima, obviamente asumible en acepcións diversas (aínda que cunha equivocidade desta volta moi feble …)”.

Ao que Fenzi engade un comentario no que declara evidente que Dante está confirmando que a fase da subxección, aínda que sexa psicolóxica, respecto dos modelos de alén dos Alpes xa concluíu; que a escansión que recoñece unha primacía temporal aos poetas na lingua occitana xa non comporta un incremento de calidade na máis recente poesía en lingua vulgar nin indica que isto sexa así debido a unha cuestión de subtilitas. Dante suxire que, por mérito del, a antedita poesía superou a proba e acadou o seu obxectivo mesmo no plano da técnica, o que lle permite enfrontar con seguridade unha nova época.

Non é casualidade que as palabras-rima sexan: donna, petra, freddo, luce, tempo, e que cada unha delas domine, nesa orde, nas súas respectivas estrofas, aparecendo seis veces por cada doce versos mentres que, no paso entre estrofa e estrofa, estean en sucesión tres palabras-rima idénticas.

Tal como se apuntou noutro artigo anterior en euseino.org (“Suxeito, amor e literatura“), o amor depende da súa calidade de obxecto —logo algo inalcanzable— para que poida conservar a súa proximidade á beleza. O inalcanzable é mostra da continxencia, da mobilidade dos afectos, iso mesmo que fai posible que estes últimos desaparezan é o que os fai fermosos. O erastés grego non se dá achegado definitivamente a tà paidiká porque o contrario sería negarlle a beleza. O frío e o tempo, a indiferenza e a idade sepáranos. É precisamente a reificación do amor mediante o matrimonio o que fará posible a súa fixación mediante outro tipo de cousificación, ou ficción de dereito, e tamén é o que vai facilitar o paso definitivo do estadio estético do suxeito ao estadio ético do cidadán moderno.

Paradoxalmente, esa mesma petrificación reificada da beleza fai que sexa a cousificación a posibilidade única de acceder ao contixente representado nela:

“Na muller [do poema de Dante] concéntrase toda beleza e toda impasible crueldade mais a fascinación que iso exercita inviste o mundo revelándolle a beleza oculta aos ollos do poeta, que a vai descubrindo en todas as cousas (vv. 40-42 : ‘sì bella mi luce / quando la miro, ch’io la veggio in pietra / o in ogn’altro ov’io volga la luce’).”

Dante arranxa un persoal e para el, de feito, central discurso sobre a natureza do amor, organizado, tal como explica Fenzi no seu artigo, arredor da figura da “rapariga”, facéndoo chegar ao seu cumio coa gran invención das “petrificadas”, nas que sexa o que for o amor, este emerxe por contraste coa coherente esaxeración da imaxe da rapaza como obxecto mudo, insensible, refractario, non máis reactiva ca unha pedra á súa forza universal e persuasiva. Noutras palabras, o que pretende o poeta é perseguir, de poema en poema, o propio obxectivo: riparlle o amor ao ámbito restrinxido das paixóns, ou das doenzas do espírito, entre as que estaba catalogado polo saber físico-médico do seu tempo co resultado de incluílo baixo o dominio da irracionalidade para convertelo nunha enfermidade perigosa.

O percorrido que segue Dante vai do amor por unha muller-Filosofía, que ten os trazos da Sabedoría divina, á concepción “solar” do Amor como forza creadora á que o Universo debe a vida: “Para Dante, o amor non é unha alegoría, é un feito”.

Ademais dos seus achados estilísticos e métricos e das novidades fundamentais que renovaron unha tradición lírica que o propio Dante puxo entre paréntese, Fenzi conclúe salientando “a tensión intelectual e cognoscitiva que anima a súa experiencia poética”, na que as “petrificadas” son un experimento de seu, connotado non soamente en clave estilística senón que constitúe “o punto de chegada do percorrido completo, poético e intelectual, do Dante anterior ao exilio”.

Como obxecto que fai periclitar usos subalternos, o amor impón a súa lei a través da beleza, revelando a súa potencia como unha das formas esenciais da representación.