Neste artigo, continuamos e rematamos o publicado anteriormente en Autoridade e música poética, 1. Desta volta, concentrando a nosa lectura do ensaio “Sounding Auden”, de Seamus Heaney, na relación de W. H. Auden co modernismo, unha relación que, malia os puntos de contacto, acaba por ser unha crítica, e noutra parella fundamental: arte e vida. Para rematar na poesía como representación do vencello entre Forma e xustiza.

Auden e os modernistas

Nos seus gustos literarios e nas súas fontes, Auden non é un ecléctico nin, segundo Heaney, busca compensar unha posición de exiliado nin de antagonista. Así e todo, ten unha considerable intuición do inestable refuxio que a tradición inglesa lle ofrece e, mentres a aprecia dun xeito espontáneo tamén sente grande inclinación a desfacerse dela. Nesa incomodidade, que non inadaptación, reside o seu vencello co modernismo literario anglosaxón.

A súa admiración pola obra de T. S. Eliot, polos comezos repentinos dos seus poemas, non amosa na de Auden unha equivalencia, non comparte a mesma “abrupta falta de familiaridade” coa materia poética. Eliot, engade Heaney no seu artigo, “leva o poema fóra da corrente rítmica esperada; as palabras navegan relativamente sen pexas cara a un acadable destino sintáctico, escénico ou narrativo”. Pola contra, para Auden a liberdade está en xogar co ritmo que a linguaxe fornece, ou en alteralo mais sempre para propoñer outro, non para destruílo. Ese é o senso no que a poesía de Auden é unha defensa da materialidade da linguaxe, á que o poeta non se opón coas ideas, unha defensa do mundano fronte á posición nihilista do modernismo, que posúe un impulso nidiamente ultramundano e soteriolóxico.

Mais Auden tamén é o poeta que escribe pasaxes nos que se enfronta a imperativos coma o staccato desta estrofa:

Estraño, ti volve ao lar orgulloso da mocidade almacenada;
outra vez, estraño, regresa frustrado e aldraxado:
este país, illado, non se vai comunicar,
non ten alegría accesoria para un
desnortado que busca rostros aquí e acolá. Focos
do teu coche poden cruzar a parede do dormitorio,
espertar os que non dormen; podes oír o vento
que chega desde o ignorante mar
para mancarse contra o cristal, contra a codia do olmo
onde a seiva se eleva segura sendo primavera;
case nunca é así. Preto de ti, máis alta ca a herba,
equilibrio da espiga antes da decisión, recendo de perigo.
                                              [“A divisoria de augas”, trad. de Carlos Lema]

Afastarse da vida

A diferenza que existe entre Auden e modernistas coma Eliot consiste en que o autor da New Year Letter pon en práctica unha resistencia ás expectativas do lector que, na súa opacidade, non desbota totalmente o pracer, facendo da lectura unha aceptación da escuridade implícita nela incluso cando, coma no modernismo, é intencionada. Auden representa á perfección, tal como argumenta Heaney, “o implacable testemuño da distancia que separa a arte da vida. O que non quere dicir que non haxa relación entre arte e vida” senón que o poeta debe insistir en que esa abertura existe.

“Un poema aboia adxacente, en paralelo, ao momento histórico. O que nos pasa aos lectores cando nos encontramos cun poema depende do tipo de relación que este amose coa nosa vida histórica. Moi a miúdo, esa relación é conciliatoria e paliativa, e o poema agarima no canto de provocar arrepío no noso senso do que supón unha experiencia da vida. O poema usual conserva a fe na maneira en que falamos nun xantar, aínda máis, no xeito en que oímos como outros poemas nos falaron antes.”

Pola contra, a literatura modernista non asume a súa función como representación literaria porque pretende a autonomía da arte, a súa separación definitiva da vida, sen dar aceptado que a arte é a formalización da vida, a súa produción como tal vida, isto é, como representación sen esencia. Como obxecto.

De aí xorde, desde o noso punto de vista, o escepticismo prenihilista do modernismo como “a sense of possible consolation”, como fármaco literario do que ao tempo o propio modernismo desconfía xa que o obxecto modernista pretende independizarse da súa vida, da cousa dentro da que está: o ser humano. A literatura modernista pretende situar o poema dentro do poema, excluíndo a vida como representación. A autonomía do poema é o axente dun nihilismo que rexeita a súa cura:

“Iso exemplifica o efecto hímnico da poesía, a súa acción como disolvente da diferenza [entre vida e poesía] e, na medida en que opera dese modo, a poesía funciona para producir unha sensación de carecer de lar e de atoparse fronte á verdade do mundo. O poema individual pode tratar de momentos de angustia coma a morte, dunha guerra civil ou do recoñecemento da tristeza provocado pola traizón entre amantes: mais, conforme o canto cadra coas expectativas anticipadas polo noso oído e a nosa natureza, segundo se rexeite ou se acepte o desexo só para logo sufrir unha decepción, daquela o efecto do poema será ofrecer unha especie de posible consolo. Se cadra por ese motivo é polo que Auden se amosa tan susceptible co delicioso poder de arrepiar que ten a poesía e nos advirta constantemente en contra del. ‘Canto máis poesía é a poesía, igual ca as outras artes, pódese dicir que ten un propósito ulterior, isto é, dicir a verdade para desencantar e desintoxicar’.”

Vida plena como poesía, non poesía como vida plena

Para evitar o consenso e o apousentamento do significado que a audiencia apreixa coma se collese unha manta para abrigarse e, pola contra, para ser grotesco, arrichado, contrario a refrear o pulo da imprudencia, para provocar alporizamentos, cómpre asediar a audiencia cun estado de vixilancia permanente, iso mesmo que Javier Gomá Lanzón denomina “filosofía da sospeita”. Segundo escribe Heaney no ensaio que continuamos a glosar aquí, todo iso non soamente pode ser permisible senón que pode ser necesario se a poesía se quere manter dentro dunha vida plena. “Por iso, como digo, agora estou disposto a prestar atención, sen ansiedade, a eses estraños e imparafraseables retrousos das obras temperás [de Auden]”.

A lírica, engade Heaney, obviamente non significa caer no acostumado consenso da fala, tampouco se trata de arelar a simulación da normalidade emocional e lingüística dun ser humano que fala para o resto dos seres humanos; pola contra, trátase de presentar unha “cousa nova” que permaneza, como se suxeriu antes, adxacente e en paralelo á experiencia da vida mais que, malia a perfecta simpatía cos que viven tal experiencia, non desexa vivir entre eles.

Isto é, a mesma vida necesita do disenso para representarse como tal a través da arte. Para ser vida, a vida pódese transformar en poesía, logo en representación; non a poesía converterse en vida, posición esta última que mantén o modernismo transcendente, non materialista.

Resposta a “Orfeo”

Menciona Heaney o libro de ensaios de Joseph Brodsky titulado Less than One, no que o poeta ruso confirma definitivamente a capacidade de Auden para subxugar os medios poéticos tradicionais aos propios obxectivos, esa súa combinación de rima, metro, vocabulario e alusións. Brodsky recoñece que ese asombroso elemento da poesía de Auden é o prezo que ten que pagar unha arte por estar tan fielmente emparellada co desencanto e a desintoxicación. A condición á que se ve impelida non soamente por estar baixo a lei senón por conservar unha lingua civil é a de certa diminución da autonomía da linguaxe, “un adestramento que non é censura dos seus impulsos menos domesticados”.

Hai dous poemas de Auden que se refiren especialmente a ese “estar baixo a lei”, a esa “lei oculta” que Anthony Hecht sitúa entre os temas fundamentais da súa obra:

“o que Auden chama ‘lei oculta’ é a que goberna a existencia humana: unha forza estrita e represiva, semellante á xustiza poética, que dá forma á nosa mellor literatura e configura a nosa sorte persoal.”

Eses dous poemas son “The Hidden Law” (“A lei oculta”) e “Law Like Love” (“Na lei coma no amor”). [Pódese acceder á tradución dos poemas na ligazón: Dous poemas de Auden.]

Por outra banda, a extraordinaria biografía do poeta escrita por Humphrey Carpenter recolle o seguinte testemuño dun compañeiro de Auden na universidade: “O xeito de recitar de Auden, plano, non emocional e bastante ‘pouco poético’, mergullaba o significado intelectual baixo o nivel horizontal da liña de palabras”.

No mesmo libro, Carpenter tamén cita unha declaración do poeta que é ilustrativa ao respecto da importancia da codia da lingua, da meterialidade lingüística do verso e do seu vencello coa idea de forma:

“Non emprego ningunha cor en absoluto. Só a forma… A poesía faise con imaxes da forma. Téñolle xenreira aos solpores e ás flores. E non aturo o mar. O mar non ten forma…”

Nese senso, lembramos aquí unhas verbas do filósofo Wilfrid Sellars, para quen “o material bruto do mundo do corpo. Ese tampouco está feito. Chega a ser de maneira espontánea, sen deseño previo. Non hai, polo tanto, modelos, aínda que haxa Formas, dos poderes do elemental.” A relación entre a xustiza e a lei, a lei non formulada á que se refiren os poemas de Auden antes citados, lévanos a pensar que o xusto é aquilo que máis se aproxima á Forma en tanto que esta realiza o máximo grao da súa natureza (materia) ao esforzarse en existir como tal. A Forma é o que persevera na existencia, logo a poesía aproxímanos a ela, á xustiza.

Unha resposta á pregunta feita no poema “Orfeo” [calcar no título para acceder á tradución do poema] inclínase a dicir que o canto aspira sobre todo ao “coñecemento da vida” e desbota a outra opción de “Quedar engaiolado e ser feliz,”. Levando esta resposta a outro nivel, Auden ao cabo preferiría a vida como algo resumido na palabra “rico” en troques da vida como algo “estraño”, unha preferencia que segundo Seamus Heaney é perfectamente comprensible se se considera a poesía como un impulso constante “dirixido polo proxecto racional de situar a humanidade dentro dunha seguridade cósmica”.

Bibliografía

Auden, W. H., Collected Poems, edición de Edward Mendelson, Nova York: The Modern Library, 2007.

————, “Dous poemas de W. H. Auden”, tradución de Carlos Lema, https://euseino.org/dous-poemas-de-w-h-auden/.

Carpenter, Humphrey, W. H. Auden: A Biography, Londres: Faber & Faber, edición electrónica, s/d.

Heaney, Seamus, “Sounding Auden”, London Review of Books, vol. 9, nº 11, 4 de xuño de 1987.

Hecht, Anthony, The Hidden Law. The Poetry of W. H. Auden, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1993.

Sellars, Wilfrid, “The Soul as Craftsman: an Interpretation of Plato on the Good” in Philosophical Perspectives (Springfield, Illinois: Charles C. Thomas, Publisher, 1967; reimpreso en dous vols. por Ridgeview Publishing Co.): Part. 1: Hisory of Philosophy, pp. 5-22. Transcrito ao hipertexto por Andrew Chrucky, 30 de xullo de 2004. En euseino.org:  “Alma e representación”.