En procura da alma con Daniel Dennett
O pasado 19 de abril, finou o filósofo norteamericano Daniel Dennett, que coa súa obra contibuíu sobranceiramente ás ciencias cognitivas, de xeito singular criticando o dualismo cartesiano tan asumido polo psiquismo occidental. As súas investigacións, incuída a súa tese Content and Consciousness, de 1969, e as súas achegas á construción do robot Cog no Massachusetts Institute of Technology (MIT), exploran as implicacións naturalistas da consciencia. O seu naturalismo filosófico, contrario ao pesimismo epistemolóxico, integra as ciencias naturais na explicación da mente consciente e oponse á idea dun punto de vista privilexiado en filosofía. Entre as súas obras, sinalamos Brainstorms: Philosophical Essays on Mind and Psychology (1978) e Consciousness Explained (1991).
Dennett adoptou unha achega instrumentalista da filosofía do espírito, na que a veracidade dunha teoría depende do seu suceso preditivo. Ademais, o filósofo criticaba o modelo do “teatro cartesiano” do espiríto, que presupón un centro unificado de consciencia no cerebro, para propoñer no seu lugar o modelo das “versións múltiples” no que os procesos mentais están distribuídos e son paralelos, sen a necesidade dun punto central de tratamento. Unha concepción que pon en cuestión a idea dun “eu” unificado e subliña a ilusión retrospectiva na atribución dunha consciencia única aos actos mentais.
No artigo que publicamos a seguir, intentamos establecer un diálogo, partindo da súa obra para realizar unha reflexión diverxente ao tempo que admirativa.
A alma é movemento, non acción. A función emotiva marca a necesidade da alma como representación (Ta pathemata en te psykhé, “as impresións na alma”). En tanto que representación, determina ese movemento como identidade a partir da cal o dinamismo representativo vira acción. A acción xa é resultado da intervención da vontade, logo do libre albedrío do suxeito. E de aí xorde a correlación mundo-pensamento.
Como apunta Wilfrid Sellars, as intelixibilidades teñen que ver cunha acción intencional. Para Platón, por exemplo, isto último é o primodial. As intelixibilidades da xeometría converteríanse en pó e cinzas se non houbese cousas coma as intelixibilidades da vida.
Daquela o movemento é o elemento constitutivo da representación, razón pola que, por exemplo, a lingua literaria se caracteriza polo predominio da función poética, unha función centrada na emisión. A poesía épica, centrada na terceira persoa, mormente pon en xogo a función referencial mentres que a a poesía lírica, orientada á primeira persoa, está intimamente vencellada á función emotiva.
O emotivo refírese ao movemento orixinado por unha representación mediada, alude a unha emisión na que o obxecto intencional exerce a función xerárquica pois peneira as sensacións segundo as formas a priori da sensibilidade (as afeccións). O obxecto intencional outorga senso aos movementos que atinguen o suxeito quer por proximidade quer por afastamento, regulando e clasificando as relacións entre as cousas.
O mesmo tamén é verdade para a alma… con esta diferenza, como matiza Sellars: o físico convértese, considerado en abstracto respecto de toda capacidade para dar forma e de toda habelencia ou artesanía, no carácter heraclíteo (ethos ánthropos daímon). É un movemento incesante cara ao ser (para chegar a) e cara a deixar de ser (para deixar de chegar a). As almas, aínda por facer, teñen unha identidade xenuína precisamente por ese cambio. Abofé que son imperecedoiras no senso contundente de que non teñen principio nin final. E o Mundo da Alma é de seu un movemento parecido á eternidade.
Sensacións puras e sensacións elaboradas
O filósofo Daniel Dennett defendía que non ten por que haber unha fronteira fixa entre as explicacións da terceira persoa e a experiencia da primeira persoa… entre, coma quen di, a descrición da molécula do azucre e o seu sabor doce.
En filosofía, qualia (en singular, quale) defínense como as instancias individuais do subxectivo, da experiencia consciente. O termo qualia procede da forma do plural neutro do adxectivo qualis, que significa “desa clase” ou “dese tipo”, por poñer un exemplo concreto: “o que sabe especificamente coma unha laranxa, coma esta laranxa en particular”. Exemplos de qualia inclúen a sensación percibida coma dor no caso dunha dor de cabeza, o sabor do viño ou o roibén do ceo ao empardecer. Como características cualitativas da sensación, qualia contrastan coas afirmacións proposicionais máis focalizadas nas crenzas sobre a experiencia ca no experienciado directamente.
Dennett suxeriu, criticándoo, que qualia era “un termo pouco familiar para algo que pode ser moi familiar para todo o mundo: as maneiras en que as cousas nos parecen que son a cada un de nós”. E identifica catro propiedades que comunmente se lle atribúen a qualia. De acordo con elas, qualia é:
1) inefable; isto é, non se poden comunicar, ou apreixar por medio ningún que non sexa o da experiencia directa.
2) intrínseco; é dicir, non teñen propiedades relacionais, o que tampouco non cambia segundo a experiencia da relación coas outras cousas.
3) particular; ou sexa, todas as comparacións persoais de qualia son sistematicamente imposibles.
4) directa ou inmediatamente aprehensible de xeito consciente; é dicir, experimentar un quale é saber que se ten unha experiencia dun quale e sabelo é saber sobre ese quale.
Se existen qualia dese tipo, argumenta Dennett, daquela unha persoa cunha vista normal que vexa a cor vermella sería incapaz de describir a experiencia desa percepción mentres que un oínte que endexamais experimentase o que é a cor si ha ser quen de saber todo o que cómpre saber verbo da antedita experiencia. Aínda que é posible facer unha analoxía, tal como “o vermello parece cálido”, ou achegar unha descrición das condicións nas que esa experiencia acontece, do xeito “é a cor que ves cando a luz cunha lonxitude de onda de 700 N m se enfoca cara a ti”, quen defende esa concepción de qualia enfróntase a un tipo de descrición que é incapaz de fornecer unha completa descrición da experiencia.
Outra maneira de definir qualia é como sensacións puras ou “crúas”. Unha sensación pura é unha percepción en e por si mesma, considerada absolutamente illada de calquera efecto que poida exercer sobre o comportamento e sobre o modo de ser condutual. Pola contra, unha sensación elaborada, ou “preparada”, é aquela percepción considerada existente no que atingue aos seus efectos. Por exemplo, a percepción do sabor do viño é algo inefable, unha sensación pura, mentres que a experiencia da calidez ou da acidez causada por ese sabor do viño sería unha sensación elaborada. As sensacións preparadas non son qualia.
Unha estética da continxencia
A metáfora das formas na area da praia podería valer para indicar a posibilidade dunha estética como filosofía da percepción, ou mesmo como unha ontoloxía da continxencia. A posibilidade de que a filosofía se volvese asentar na percepción en troques de manterse na sensación; é dicir, que o eu conseguise manterse no plano da función poética, da emisión, isto é, sen que caese baixo un concepto.
Ambas as dúas, percepción e sensación, forman parte do mundo do que temos experiencia mais son dous tipos de representacións diferentes pois a súa continxencia procede no caso da primeira de qualia e, no caso da segunda, da razón. Proceso xenuíno, isto é, un proceso perceptivo, ou estético, no que a aísthesis (sensación), despois de ser tratada en relación co campo de senso da óptica, se despraza ao campo de senso da materia e da súa combinación produtiva, para acabar o proceso estético no campo de senso das artes plásticas. Tendo en conta que a noción de campo de senso é, segundo Markus Gabriel, o acceso ao significado mediante o acceso a un ámbito obxectual potencialmente independente da linguaxe e xeralmente independente da representación. É dicir, o acceso ao senso é independente de calquera elaboración consciente, de calquera representación. Qualia ten senso, logo existe.
Trátase en consecuencia do proceso polo que a materia pura se volve funcional. O motivo radica en que o estadio intencional (qualia) procede da materia, non da mente consciente nin da correlación mundo-pensamento, pois o que fai o suxeito é outorgarlle intención ao representala, ao “preparar” posteriormente a materia para cociñala como representación.
De aí que Sellars atine ao afirmar que o “mundo do corpo” é a materia pura definitiva. Precisamente porque non está elaborada, chega a existir espontaneamente, sen un deseño previo xa que mentres non hai corpo tampouco pode haber mente consciente, aínda que sexa a materia na que logo se orixina o deseño, na que logo se elabora a representación. Non hai, daquela, modelos, aínda que si existen Formas, as formas dos poderes elementais da materia crúa, das potencias.
En toda a súa obra, Dennett teimou en explicar o xeito en que un mundo que carece de alma pode dar pé a que a alma xurda del. Fíxoo poñendo toda a súa atención na formación e na función da mente humana. Nun dos seus últimos libros, From Bacteria to Bach and Back (2017), escribe:
“Hai un camiño retorto que leva, a través da xungla da ciencia e da filosofía, desde o insípido inicio que identifica a xente como simples obxectos físicos sometidos ás leis da física ata chegar a entender as nosas propias mentes conscientes.”
Trátase da cuestión da elaboración da representación a partir de Ta pathemata en te psykhé, das impresións na alma. Un problema que presupón que a mente consciente é coma un interruptor da luz. Dennett afirma que existen máis de tres dimensións e que podemos empregar as matemáticas para demostralo; aínda que haxa que esforzarse para imaxinalo mentalmente, iso non significa que non sexa real. Do mesmo xeito que pensaba que a totalidade do material que forma a alma resulta tamén igualmente difícil de imaxinar.
euseino.org 