Arquivo por etiquetas: Querelle des Anciens et des Modernes

O acceso das mulleres á cultura – Linda Timmermans e a súa “opera magna”

By Publicado en Gabinete das fadas Etiquetado ,,,,, Deixar un comentario

A relación entre as mulleres e a cultura é unha das cuestións fundamentais da Idade Moderna, xa que do acceso das mulleres á vida intelectual e ao saber depende o seu proceso de emancipación. No ano 1991, a investigadora Linda Timmermans (1960-1995) escribe unha tese de doutoramento que logo daría lugar á publicación do libro L’accès des femmes à la culture sous l’ancien Régime (“O acceso das mulleres á cultura baixo o Antigo Réxime”), unha obra magna pola súa extensión e pola enorme capacidade da investigadora para documentar unha historia ata ese momento practicamente ignorada, o que a converte no alicerce indispensable para comprender a posición das mulleres na sociedade moderna.

Ao longo de case mil páxinas de letra miúda, Linda Timmermans expón unha serie de cuestións centrais: o problema do saber das mulleres, a súa conquista do estatuto de autoras, os debates sobre a escritura feminina, a visión dos contemporáneos sobre a influencia literaria das mulleres, a rehabilitación das escritoras denominadas “précieuses” durante o século XVII e decote vistas dun xeito pexorativo, como fai Molière na súa obra Les précieuses ridicules, ou o papel indispensable das lectoras e das escritoras no triunfo de xéneros literarios modernos, coma a novela, fronte á preceptiva ríxida do clasicismo. Referidos fundamentalmente ao século XVII, aínda que a súa investigación tamén fai un balance do estado da cuestión durante a Idade Media e o Renacemento, a autora amosa como todos estes debates, que sacoden a sociedade do Antigo Réxime, han acabar por ter consecuencias fundamentais para a historia da emancipación das mulleres durante a Idade Moderna.

Thomas_P._Anshutz_-_Woman_writting_on_a_table

Segundo Timmermans, na Idade Media non existiu un debate real sobre o acceso das mulleres á cultura, xa que as mulleres son percibidas sobre todo desde o punto de vista dos costumes e da moral. Ata o Renacemento, coa aparición de movementos coma o humanismo e a reforma protestante, non se rexistran cambios; durante esa época, os defensores das mulleres, denominados “campións das mulleres”, comezan a estimular o debate que daría lugar a un xénero literario: o discurso sobre a superioridade das mulleres, con obras coma De claris mulieribus, na que Giovanni Boccaccio fai unha escolma de vidas e de loas de mulleres ilustres. Cómpre mencionar tamén figuras inconcibibles antes do Renacemento coma a de Christine de Pizan e a súa Cidade das mulleres, escrita en resposta á obra do Boccaccio.

Por outra banda, á marxe da cultura profana e no ámbito da cultura relixiosa, cómpre salientar a esixencia da reforma protestante de que as mulleres poidan ler a Biblia en “lingua vulgar”. O humanismo e o retorno aos textos sagrados do cristianismo, posible xa daquela mesmo para a masa de fieis, centran o interese dos humanistas e dos reformadores na instrución das mulleres debido tamén á revalorización do matrimonio e á concepción do amor propia do platonismo dominante na época. Así e todo, o acceso das mulleres á cultura queda limitado á cultura relixiosa, demostrándose o apoucadas que eran as propostas dos humanistas, que, a pesar diso, non lograrían deter os progresos da cultura profana das mulleres, progresos incontestables malia atinguiren soamente as elites.

“Semella, con todo, que a necesidade intelectual das mulleres foi primeiro [ca o movemento en favor da instrución feminina] e que os humanistas e os reformadores responderon coa esperanza de a canalizar.” (L’accès des femmes à la culture sous l’ancien Régime, páx. 43)

Como precisa Timmermans, nin sequera os grandes defensores das mulleres conciben que a instrucción e as ciencias sexan o medio para conseguir a súa emancipación. De tal xeito que “o feminismo do século XVII segue a respectar a orde social” na que a separación dos sexos se considera necesaria.

Dentro destes límites marcados pola sociedade e a cultura do seu tempo e respectando a “necesaria” diferenciación de sexos, as mulleres interésanse pola cultura e poden acceder a ámbitos habitualmente reservados aos homes, entre eles, e singularmente, o ámbito da escritura e o da crítica literaria ou o do ensino doutrinal. Iso vai permitir que as mulleres comecen a facer ver a súa soberanía como suxeitos no caso da literatura, aínda que no caso do ensino, pola contra, sexa un sinal da súa inferioridade xerárquica. Precisamente, ao respectar esa diferenza entre os sexos, as mulleres atopan a maneira de participar nos debates da época.

Así acontece coa participación das autoras na denominada querelle des anciens et des modernes, na que a literatura moderna se enfronta ao clasicismo, tal como xa analizamos neste mesmo blogue no artigo “As primeiras autoras“.

Ao abeirar as prohibicións e introducirse nas fallas do sistema social, as mulleres conseguen que o seu papel na vida intelectual do século XVII sexa todo o contrario de nimio. Co seu inxente labor de investigación, Timmermans demostra que as mulleres, ao aproveitar a contrarreforma e mais o xansenismo no tocante ao ámbito da cultura relixiosa —pois o ensino feminino vaise desenvolver baixo o pulo da contrarreforma— e ao concentrar a súa actividade na que sería coñecida baixo o nome de “vida mundana” como medio de se achegar ao saber e ás artes no ámbito profano, logran acadar un lugar máis sobranceiro na vida cultural e nos debates do pensamento durante o Antigo Réxime.

“A muller sabia, a autora, a teóloga, a mística dirixida polo seu preceptor son figuras diferentes da donna indisciplinata que O. Niccoli estudou a través das gravuras populares: malia elas non loitaren literalmente pour la culotte, coma nas estampas, atribúense non embargantes as funcións masculinas e ilustran dese xeito o ‘mundo ao revés’, asunto que tivemos que evocar en relación coa escritura feminina, coa realidade mundana das mulleres nos salóns, co tipo da muller sabia, co apostolado das místicas, coa participación das mulleres nos debates teolóxicos, …” (Ibid., páx. 816)

Ao tratar no seu libro asuntos non investigados ou que case pasaron desapercibidos ata ese momento, Timmermans logra converter a súa obra nunha fonte de coñecementos e nunha reivindicación da historia das mulleres e do feminismo como parte esencial da historia e do pensamento da Idade Moderna.

Gabinete das fadas, 1

By Publicado en Gabinete das fadas Etiquetado ,,,,,, Deixar un comentario

En Euseino? Editores consideramos a escritura e o pensar das mulleres como unha das achegas máis importantes á retórica do progreso. Sen esta achega, a ampliación do límite do racional e o esvaecer das fronteiras da subxectividade, dos roles de xénero e do pensamento dogmático non serían posibles tal como se conciben hoxe en día. A partir desa reflexión das mulleres, reflexión non pechada nin determinada polo saber, a nosa arela é compartir a mesma escritura e o mesmo pensar. Con ese motivo iniciamos esta serie, titulada “Gabinete das fadas” precisamente porque os contos de fadas foron un dos primeiros xéneros literarios co que as mulleres accederon ao estatuto de escritoras —de autoras—; un xénero literario mediante o cal, desde o século XVII, se comezou a ampliar a retórica do progreso ao incorporar a tradición oral, as lendas e os mitos. Na Querelle des Anciens et des Modernes, as escritoras situáronse a prol da Idade Moderna como un xeito de ir facendo esvaecer os lindes da razón instrumental masculina.

Iniciamos o “Gabinete das fadas” cunha cita de Judith Butler que incide, entre outras, en dúas cuestións fundamentais: a retórica e a produción de subxectividade.

585px-The_Travelling_Companions_by_Augustus_Leopold_Egg

“Significativamente, Hegel vencella a transición entre consciencia e autoconsciencia cos significados retóricos da explicación lingüística. Polo tanto, como a autoconsciencia se caracteriza pola reflexividade, é dicir, pola capacidade de relacionarse consigo mesma, está condicionada polo poder da articulación. Ademais, non se trata de que a articulación propoña un ‘contido’ que se reflicte, daquela, nunha consciencia a observar teimudamente desde un algures ontolóxico, senón que a consciencia se revela a si mesma como un fenómeno articulado que soamente chega a ser el mesmo como articulación. Ao ser articulada, esta consciencia xa non se pode denominar axeitadamente con ese termo, pois el mesmo rexeita retoricamente as condicións da disparidade ontolóxica que ese mesmo nome denota. Ao transformarse en articulada, a consciencia convértese en si mesma mais, como apunta un dito hegeliano clásico, ao facelo tamén acaba por ser outra. Neste caso, esa Outra, que é, abofé, o seu eu completo, é autoconsciencia.

O movemento desa transición é un movemento retórico; o interior que, ao cabo, é revelado, primeiro é actualizado sen coidado de si e, soamente cando se completa a actualización, cando a Explicación queda fixada e remata, a consciencia contempla ese produto para recoñecerse como a súa autora. Tanto ten o propósito da Explicación, para a consciencia trátase dunha descuberta inesperada e, precisamente por iso, moi significativa: é a capacidade de recoñecerse a si mesma como unha estrutura reflexiva cun lugar no mundo. Como exterioridade, a consciencia é “outra” distinta de si mesma, o que quere dicir que iso que xeralmente se entende como “outra” distinta de si é, nomeadamente, o mundo; de aí que o contrario desta afirmación de identidade tamén sexa certo: a consciencia do mundo sempre é a consciencia de si na súa alteridade. O movemento retórico de transición reafirma, polo tanto, o principio de identidade, o lugar ontolóxico da diferenza, a rede de relacións internas na que se alicerza.

Como axencia retórica, o suxeito hegeliano sempre sabe máis do que cre saber e, ao ler el mesmo retoricamente, é dicir, ao ler os significados que sen decatarse actualiza contra o que el explicitamente pretende, recobre incluso unha parte importante da súa propia identidade. A retórica é, pois, a condición da decepción e da iluminación, a maneira na que o suxeito sempre é e sempre está alén de si mesmo, a significar o que non necesariamente pretende mais que, así e todo, exterioriza, o que le e, ao cabo, recobre consigo mesmo.”

Judith Butler, Subjects of Desire. Hegelian Reflections in Twentieth-Century France

Butler p30-31

As primeiras autoras

By Publicado en Gabinete das fadas,Literatura Etiquetado ,,,,,,,, Deixar un comentario

En 1690, Madame d’Aulnoy publica en París unha novela titulada l’Histoire d’Hippolyte, Comte de Duglas, na que insire «L’Ile de la Félicité», recoñecido como o primeiro conto de fadas literario. Decontado, aparecen outros contos de diferentes autores, que publican os seus relatos normalmente baixo a forma de escolmas. O conto de fadas convértese axiña nunha moda que se espalla nos salóns mundanos e na Corte parisiense ao longo da década derradeira do século XVII.

A historia e a crítica literarias, ata o comezo do século XX, soamente lembran dese período o nome de Perrault. Así e todo, os contos de fadas foron escritos maioritariamente por mulleres que, co pano de fondo da “Querelle des Anciens et des Modernes”, participaron na constitución dun xénero que se había converter no soporte privilexiado da escritura feminina en procura de recoñecemento.

Madame D'AulnoyLes Histoires sublimes et allégoriques d’H.-J. de Castelnau de Murat

Existe, entón, unha correlación entre o conto de fadas e a escritura feminina, sobranceiramente no que se refire á emerxencia da muller-autora na segunda metade do século XVII. De por parte, a importancia do xénero do conto de fadas acrecéntase de considerarmos que estivo implicado na polémica entre antigos e modernos (“Querelle des Anciens et des Modernes”, 1687) que supuxo a renovación dos cánones clásicos da forma literaria, enfrontando nomeadamente a Boileau e a Perrault. O abandono dos modelos ríxidos do clasicismo significou o comezo do espallamento da literatura ao conxunto da sociedade.

Realizábase dese xeito un cambio de paradigma, xa que, a partir dese momento, a tradición oral de orixe popular entra a formar parte da literatura; xurdindo ademais a noción de orixinalidade, ata daquela non valorada debido ao influxo da forma literaria clásica, como un dos criterios que en diante habían dominar a escritura literaria.

O acceso das mulleres ao estatuto de escritoras está, pois, relacionado co cultivo do conto de fadas e co feito de ser este xénero literario un dos renovadores do canon polo seu papel fundamental na incorporación da tradición oral na literatura escrita. A aparición do xénero do conto de fadas inscríbese no cultivo da escritura por narradoras que, influenciadas polas novelas da xeración anterior, se entregan á narración novelesca centrada nos sentimentos. Esta proximidade da novela e do conto de fadas ten que ver coa inclusión de contos de fadas no texto das novelas, fenómeno que está nas orixes da formación deste último xénero literario. Outra característica común ao conto e á novela da época é a preeminencia, nos dous xéneros, de mulleres escritoras; de feito, o xénero novelesco, que se espalla durante a primeira metade do século XVII, pertence maioritariamente á denominada literatura feminina “afectada” ou escritura do sentimento.

Entre estas escritoras precursoras do conto de fadas, cómpre salientar a Mesdemoiselles Lhéritier (1664-1734), Bernard (1662-1712), de La Force (1650-1724) e a Mesdames d’Aulnoy (1650-1705) e de Murat (1670-1716), que publicaron a súa obra durante a derradeira década do século XVII.

A retórica do conto de fadas feminino asóciase decote co seu valor pedagóxico, co marabilloso e coa lección moral dos contos; pola contra, o argumento da pedagoxía moral está inxustificado, xa que, no contexto da superación da estética literaria clasicista e no do acceso das mulleres ao estatuto de escritoras, o conto de fadas adquire outra funcionalidade. Trátase, en efecto, dunha retórica que, para as mulleres escritoras do século XVII, representa un medio de evitar a censura ao denunciar a hexemonía da razón instrumental masculina sen asumir o discurso dominante, centrado nunha idea restrictiva do racional. O recurso á retórica do fantástico, con figuras coma a da fada, cuestiona a vontade de verdade e a súa conseguinte aplicación ao saber e á dominación como funcións únicas do pensamento racional.